Trzmiele i inne dzikie pszczoły w agrocenozach

Największe znaczenie w zapylaniu roślin rolnych i ogrodniczych ma pszczoła miodna. Ten udomowiony gatunek ma ogromne znaczenie użytkowe i jest hodowany w pasiekach. Należy jednak pamiętać, że znakomitym uzupełnieniem w zapylaniu kwiatów są trzmiele i inne dziko żyjące gatunki pszczół. Różnorodność pszczół jest bardzo duża, bowiem na świecie opisano ich około 25 tysięcy gatunków, w tym ponad 470 w Polsce. Tym niemniej ich liczebność i różnorodność zmniejsza się, dlatego konieczne są działania ochronne, zwłaszcza na terenach rolniczych.

Charakterystyka dzikich pszczół

Pszczoły stanowią nadrodzinę owadów błonkoskrzydłych. Gatunki występujące w Polsce sklasyfikowane są w siedmiu rodzinach: lepiarkowate, pszczolinkowate, smuklikowate, spójnicowate, miesierkowate, porobnicowate i pszczołowate. W klasyfikacji pszczół nie wyodrębnia się oddzielnej jednostki zwanej dzikimi pszczołami. Nazwa ta obejmuje pszczoły należące do różnych rodzin. W umownej definicji podaje się, że są to pszczoły żyjące samotnie bądź tworzące niewielkie zgrupowania, które nie są hodowane w pasiekach. Pod względem biologicznym odrębnie są też traktowane trzmiele, które żyją w małych gniazdach, ale jednocześnie są owadami społecznymi.
Najważniejsze rodziny pszczół
lepiarkowate (Colletidae) – to najprymitywniejsze pszczoły, które słabo przystosowane są do zapylania, a pyłek przenoszą w wolu. Większość gatunków z tej rodziny (np. samotki) ma stosunkowo niewiele włosków na powierzchni ciała oraz dysponuje krótkim języczkiem. Cecha ta nie pozwala im sięgać do nektarników kwiatów ukrytych głęboko na dnie kwiatowym. Gniazdują w norkach ziemnych, najczęściej na piaszczystym podłożu, lub w pustych łodygach roślin. Znanym gatunkiem z tej rodziny jest lepiarka wiosenna.
Pszczolinkowate (Andrenidae) – posiadają bardzo krótki języczek w aparacie gębowym i zbierają tylko pyłek. Czynią to zwłaszcza za pomocą większych włosków na odnóżach. Ich ciało jest zwykle obficie owłosione. Żyją samotnie w gniazdach w ziemi, rzadko w małych koloniach. Pojedyncze gatunki gniazdują w zakamarkach murów lub skał. Bardzo liczna rodzina, licząca 2500 gatunków na świecie. W ogrodach często można spotkać pszczolinkę pospolitą oraz rudą.
smuklikowate (Halictidae) – bardzo zróżnicowana pod względem budowy i znaczenia rodzina pszczół. Żyją w licznych koloniach utworzonych w gniazdach ziemnych. Włoski zbierające pyłek najobficiej występują u nich na odnóżach. Niektóre prowadzą pasożytniczy tryb życia. Pospolitym przedstawicielem tej rodziny jest smuklik rdzawonogi.
spójnicowate (Melittidae) – duże pszczoły, które pyłek zbierają głównie dzięki włoskom obecnym na tylnych odnóżach. Gniazdują w ziemi, czasem w licznych koloniach. Z tej rodziny często można spotkać obrostkę letnią, zwłaszcza na terenie piaszczystym, bądź spójnicę lucernową, gniazdującą na podłożu trawiastym.
Miesierkowate (Megachlidae) – gniazdują wśród suchych resztek roślin, w stertach drewna, łodygach roślin, czasem w norkach na piaszczystej glebie. Z łatwością wycinają fragmenty liści, które przenoszą do swojego gniazda. Duże owłosienie posiadają zwłaszcza na spodzie ciała, dlatego zaliczane są do brzuchozbieraczek. Jedną z najbardziej znanych jest murarka ogrodowa Osmia bicornis, pospolicie występująca w sadach i ogrodach. Gatunek ten jest znakomitym, łagodnym zapylaczem. W ostatnich latach hodowla pszczoły murarki stała się niezwykle modna, a tworzenie hoteli dla murarki zwiększa jej liczebność i w konsekwencji znaczenie w zapylaniu roślin.
porobnicowate (Anthophoridae) – to dość duże pszczoły, niektóre gatunki podobne do pszczoły miodnej. Gniazdują w glebie, starym drewnie, wśród zakamarków murów, w pustych łodygach roślin. Czasem tworzą nieliczne kolonie. Pyłek zbierają głównie za pomocą długich włosków goleni tylnych nóg. Cenionym zapylaczem jabłoni, gruszy, wiśni, czereśni i innych roślin owocujących jest porobnica włochatka. Bywa hodowana i wykorzystywana do zwiększenia zapylania roślin uprawnych.
pszczołowate (Apidae) – do tej rodziny należą społeczne trzmiele i pszczoła miodna, a także wiele gatunków samotnic. Pyłek najczęściej przenoszą w specjalnych koszyczkach na trzeciej parze odnóży. Duży stopień owłosienia ciała powoduje, że większość z nich to skuteczni zapylacze. Niektóre mają długi, nawet do 14 mm języczek, dzięki czemu zapylają niedostępne dla innych pszczół kwiaty.

Biologia i wymagania dzikich pszczół

Większość pszczół żyje samotnie albo tworzy mało liczne kolonie, a tylko niektóre żyją w dużych społeczeństwach. Część prowadzi pasożytniczy tryb życia. Najwyżej uorganizowanym gatunkiem jest pszczoła miodna, hodowana w ulach, w których może jednorazowo przebywać kilkadziesiąt tysięcy osobników. Tworzy doskonale zorganizowane społeczeństwo z wyraźnym podziałem na role życiowe, jakie mają do spełnienia poszczególne kasty. Znacznie mniej liczne są gniazda trzmieli, ale również one należą do pszczół właściwie społecznych, co oznacza, że w gnieździe dominuje matka, która kieruje robotnicami odpowiedzialnymi za wychowanie płodnego potomstwa.
W Polsce pszczoły dzikie tworzą najczęściej jedno, znacznie rzadziej dwa pokolenia rocznie. Zimują zapłodnione matki, które żyją samotnie albo wiosną zakładają rodziny. Ich liczebność wynosi zwykle od kilkunastu do kilkuset osobników. Do gniazdowania wybierają opuszczone norki ziemne lub same je wykopują. Ale mogą też tworzyć gniazdo wśród kamieni, traw i resztek roślinności, w zakamarkach murów i ogrodzeń, w gniazdach innych zwierząt. W gnieździe samice budują komórki larwalne i składają jaja. Najpierw same muszą dostarczać pożywienie larwom w postaci pyłku. Po przepoczwarczeniu dorosłe kolejnego pokolenia oblatują kwiaty do końca kwitnienia roślin żywicielskich, a następnie giną, za wyjątkiem zapłodnionej samicy. Poszczególne gatunki pszczół pojawiają się w różnym czasie w zależności od okresu kwitnienia roślin przez nich odwiedzanych. Tylko niektóre gatunki, jak murarka ogrodowa, mogą korzystać z pyłku wielu gatunków roślin (polilektyczne). Większość jest związana z kilkoma gatunkami roślin (pszczoły oligolektyczne) lub tylko z jednym (monolektyczne).

Znaczenie dzikich pszczół

Dzikie pszczoły nie prowadzą najczęściej społecznego trybu życia, są mniej liczne niż pszczoła miodna, nie wytwarzają również miodu, a mimo to są bardzo pożyteczne. Ze względu na dużą różnorodność w budowie i trybie życia stanowią doskonałe uzupełnienie w zapylaniu roślin uprawnych. Często, jak niektóre pszczolinki pojawiają się bardzo wcześnie wiosną – wtedy, gdy pszczoła miodna nie wylatuje jeszcze z ula.

Mniejsza wrażliwość na niskie temperatury powoduje, że skuteczniej zapylają kwiaty wcześnie kwitnących drzew owocowych. Konieczna jest dbałość o wszystkie owady zapylające, gdyż zapylanie przez nie kwiatów to najtańszy czynnik plonotwórczy. Spadek liczebności pszczół dotyczy praktycznie wszystkich gatunków, nie tylko pszczoły miodnej. Dodatkowo trzeba pamiętać, że wiele gatunków, zwłaszcza trzmiele, są objęte ochroną prawną w Polsce. W celu ich ochrony konieczna jest dbałość o zachowanie siedlisk sprzyjających zakładaniu gniazd. Najlepsze miejsca to stanowiska suche i nieużytkowane, porośnięte dziką roślinnością. Takie miedze nie powinny być narażone na zabiegi chemiczne wykonywane na plantacjach. Ponadto można czynnie powiększać stopień urozmaicenia krajobrazu poprzez wysiew roślin długo kwitnących, zapewniając w ten sposób taśmę pokarmową dla owadów pożytecznych.

Korzyści przynosi także wstawianie domków dla zapylaczy. Furorę w takiej hodowli robi zwłaszcza murarka ogrodowa, która ma duże znacznie w zapylaniu właściwie wszystkich drzew i krzewów owocowych rosnących w naszych warunkach klimatycznych. Jej wydajność w zapylaniu nieraz jest większa niż pszczoły miodnej. Obecnie w europejskim rolnictwie podejmowane są liczne działania ukierunkowane na zwiększenie liczebności owadów zapylających. Warto zatem korzystać z programów wsparcia i uatrakcyjniać krajobraz rolniczy, co przynosi pozytywne efekty zarówno w biologicznym zwalczaniu szkodników, jak i zwiększa liczebność zapylaczy.

Jacek Twardowski, Kamila Twardowska
Katedra Ochrony Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu