Bioasekuracja lekiem na ochronę przed ASF

Szerzenie się afrykańskiego pomoru świń (ASF) oddala możliwość przywrócenia eksportu polskiego mięsa wieprzowego i jego przetworów. Powoduje to duże straty gospodarcze i pogłębia kryzys na krajowym rynku wieprzowiny. Główny Lekarz Weterynarii apeluje do hodowców świń i myśliwych o przestrzeganie zasad bioasekuracji i bezwzględnego wypełniania wszelkich zaleceń służb weterynaryjnych dotyczących zabezpieczenia przed ewentualnym przeniknięciem wirusa ASF do gospodarstw utrzymujących świnie.

Niebezpieczne szczątki padłych dzików

Od 14 lutego 2014 roku do 9 listopada bieżącego roku zarejestrowano w Polsce 124 przypadki i 23 ogniska ASF. To aktualne żniwo, które pomór zebrał w naszym kraju. Wirus po wolnej przestrzeni jest roznoszony głównie przez dziki — nosiciele przekazują go na kolejne osobniki. Szerzenie się pomoru świń nie jest wyłącznie zależne od gęstości populacji dzików. Ostatnim ogniwem zakażenia są szczątki dzików. Zakażony (żywy) dzik jest źródłem wirusa jedynie przez kilka dni przed śmiercią. Szczątki dzika mogą być zakaźne przez kilka tygodni. Aby doszło do zakażenia wrażliwy na zakażenie dzik musi mieć kontakt ze szczątkami zakażonego dzika lub konającym, zakażonym dzikiem.

Badanie dzików padłych jest jedynym skutecznym narzędziem wczesnego wykrywania choroby. Badanie dzików powypadkowych (dotychczas brak wyników dodatnich!) wskazuje na ich nieistotną rolę w szerzeniu się ASF. Bardzo realne jest więc przeniesienie choroby do chlewni przez człowieka, zwierzęta towarzyszące, ptactwo czy gryzonie. Z tego względu bardzo ważne jest przestrzeganie zasad bioasekuracji w chlewniach.
Bioasekuracja to biologiczna ochrona fermy obejmująca wszelkie działania, w tym program zdrowotny stada, zmierzające do ochrony populacji trzody chlewnej przed transmisją czynników zakaźnych. Bioasekuracja jest jednym z narzędzi, które ma zapobiec rozprzestrzenieniu się wirusa ASF.

Działalność człowieka, potem dopiero dziki

Według Państwowego Instytutu Weterynarii w Puławach dotychczas głównym czynnikiem szerzenia się ASF na Podlasiu są dziki. Na teren innych województw wirus może przedostać się przede wszystkim poprzez nie zdezynfekowane środki transportu, nielegalne przewożenie żywności przez osoby zza wschodniej granicy, skarmianie świń resztkami żywności z mięsa zakażonych zwierząt (małe stada), a dopiero w dalszej kolejności przez migrację dzikich zwierząt. Na ASF nie ma jeszcze skutecznej szczepionki, dlatego należy stosować wszystkie możliwe działania profilaktyczne. Zasady bioasekuracji, których przestrzeganie może skutecznie ograniczyć ryzyko zawleczenia do chlewni nie tylko wirusa ASF, ale również wielu innych chorób zakaźnych trzody chlewnej przedstawiono poniżej. Zabezpieczenia i rygory sanitarne należy stosować zarówno w chlewni jak i w całym gospodarstwie.

Maty i śluzy dezynfekcyjne

Jednym z podstawowych elementów w tym zakresie jest konieczność dezynfekcji butów przez osoby wchodzące do chlewni oraz samochodów wjeżdżających na teren gospodarstwa. Maty i śluzy dezynfekcyjne powinny być wykładane na wjazdach do gospodarstwa i wejściach do budynków inwentarskich. Środki dezynfekcyjne działają dobrze tylko wtedy, gdy są używane w odpowiednich stężeniach (zgodnie z zaleceniami producenta) i nie są zabrudzone dużą ilością zanieczyszczeń organicznych. Przy silnym zabrudzeniu środki dezynfekcyjne muszą być wymienione na nowe.

Dobrze wykonane ogrodzenie

W zabezpieczeniu chlewni przed wnikaniem drobnoustrojów chorobotwórczych istotną rolę odgrywa również dobrze wykonane ogrodzenie uniemożliwiające przedostanie się na teren chlewni dzikich zwierząt, psów, kotów, a także gryzoni. W większości przypadków wystarczy ogrodzenie z siatki drucianej, która powinna być bez dziur, gęsta i solidnie przytwierdzona do podmurówki. Szczelne ogrodzenie i zamknięta brama ograniczają możliwości wejścia do obiektów przypadkowych, niepożądanych gości. Na ogrodzeniu należy zawiesić tablice informacyjne o tym, że osoby postronne nie mają prawa wstępu na teren gospodarstwa. Na drzwiach do budynków inwentarskich obowiązkowo należy umieścić tablicę z napisem „Obcym wstęp wzbroniony”.

Uwaga na transport

Kolejnym bardzo ważnym czynnikiem decydującym o bezpieczeństwie zdrowotnym świń są środki transportu. Pojazdy przewożące świnie oraz ich kierowcy są częstą przyczyną zawleczenia choroby do chlewni. Szczególnie niebezpieczne są samochody transportujące świnie. Pojazdy te muszą przejechać przez nieckę lub maty nasączone środkiem dezynfekcyjnym (np. Virkon S) w celu dezynfekcji kół. Pamiętajmy, że kierowcy tych aut nie powinni przemieszczać się po terenie gospodarstwa. Najlepiej, aby w ogóle nie wysiadali z samochodów. Jeżeli jest to konieczne to tylko w jednorazowym obuwiu i odzieży. Rampa powinna być tak zlokalizowana i zbudowana, by graniczyła z ogrodzeniem i była nachylona w sposób umożliwiający spływ wody używanej do mycia rampy poza teren chlewni. Bramy wjazdowe do fermy lub gospodarstwa muszą być zamknięte. Używanie tylko jednej bramy zwiększa możliwości kontroli ruchu samochodów i ludzi.

Ścisłe zasady poruszania się w chlewni

Aby zapobiec przedostaniu się do chlewni zakażeń, należy do minimum ograniczyć wchodzenie do budynków inwentarskich osób obcych. Na fermie i w gospodarstwie utrzymującym trzodę chlewną zasadą powinno być, że osoby spoza obsługi nie mogą dostać się w bezpośrednie sąsiedztwo pomieszczeń dla zwierząt lub do ich wnętrza. Zagrożeniem może być nawet sam lekarz weterynarii, który tego samego dnia odwiedził inne chlewnie, w których znajdowały się chore zwierzęta. Dlatego należy wymagać, aby przed wejściem do chlewni zmienił obuwie i ubranie na odzież ochronną. W obiektach składających się z kilku sektorów, lekarz weterynarii powinien poruszać się wyłącznie w jednym kierunku: z porodówki do odchowalni, a na końcu do tuczarni. Nigdy odwrotnie, gdyż porodówki i pomieszczenia dla prosiąt są szczególnie wrażliwe na zawleczenie zakażeń od innych świń.

Osoby odwiedzające chlewnię (zootechnik oceny, inseminator itp.) oraz obsługujące zwierzęta a pochodzące spoza gospodarstwa, przed wejściem do pomieszczeń inwentarskich powinny zmienić odzież i obuwie. Na fermach musi obowiązywać zasada, że pracownicy nie przemieszczają się pomiędzy sektorami a obsługa zwierząt i osoby odwiedzające muszą przebierać się w specjalnych pomieszczeniach — śluzach w buty i ubrania ochronne, które po każdorazowym użyciu są dezynfekowane.

Uwaga na przywożoną słomę i paszę

Stosunkowo rzadko zdarzają się przypadki wprowadzenia do chlewni zakażeń poprzez zakupioną paszę lub ściółkę. Jednak jak podkreśla GLW zboża oraz pasze objętościowe i słoma, pochodzące z obszarów objętych ograniczeniami, mogą być źródłem ASF. Zarówno padłe, jak i chore dziki żerujące na polach mogą roznosić wirusa ASF. W odchodach dzika wirus może pozostać aktywny przez 11 dni. Dlatego rolnicy powinni unikać sprowadzania z terenów zapowietrzonych lub zagrożonych słomy lub pasz.

Także zwierzęta towarzyszące

Źródłem zakażeń mogą być także zwierzęta towarzyszące, dlatego niewskazane jest utrzymywanie w chlewniach psów czy kotów. Jeżeli jednak istnieją ku temu zasadnicze powody (np. psy stróżujące), należy przyjąć zasadę, że zwierzęta te nigdy nie powinny być wypuszczane poza ogrodzenie chlewni lub fermy.

Zabezpieczenia epizootyczne w gospodarstwach
Wymagania weterynaryjne dla gospodarstw utrzymujących zwierzęta gospodarskie, w tym świnie:

I poziom
Podstawa prawna — rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 września 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych, jakie muszą spełniać gospodarstwa w przypadku, gdy zwierzęta lub środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego pochodzące z tych gospodarstw są wprowadzane na rynek (Dz. U. z 2003 r, Nr 168, poz. 1643). Obszar obowiązywania terytorium całej Polski. Zakres obowiązywania — wszystkie gospodarstwa utrzymujące zwierzęta gospodarskie w celu umieszczenia na rynku tych zwierząt lub produktów pochodzących z tych zwierząt lub od tych zwierząt.

Wymagania weterynaryjne
W gospodarstwie powinny znajdować się:
a) wydzielone miejsce do składowania środków dezynfekcyjnych, zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych;
b) wydzielone miejsce do składowania obornika;
c) miejsce zapewniające właściwe warunki do przetrzymywania produktów leczniczych weterynaryjnych, zabezpieczone przed dostępem osób niepowołanych;
d) odzież i obuwie przeznaczone tylko do obowiązkowego użycia w gospodarstwie;
e) maty dezynfekcyjne w liczbie zapewniającej zabezpieczenie wejść i wjazdów do gospodarstwa w przypadku wystąpienia zagrożenia epizootycznego;
f) środki dezynfekcyjne w ilości niezbędnej do przeprowadzenia doraźnej dezynfekcji;
g) tablice z napisem „Osobom nieupoważnionym wstęp wzbroniony” zamieszczone przy wejściach do budynków, w których utrzymywane są zwierzęta

Budynki, w których utrzymywane są zwierzęta, powinny być:
a) zabezpieczone przed dostępem zwierząt innych niż utrzymywane w gospodarstwie;
b) utrzymywane w czystości.
Wymagania weterynaryjne to wymagania lokalizacyjne, zdrowotne, higieniczne, sanitarne, organizacyjne, techniczne lub technologiczne, zabezpieczające przed zagrożeniem epizootycznym, epidemicznym lub zapewniające właściwą jakość produktów (Dz. U. z 2014 r. poz. 1539, z późn. zm.)

II poziom
Podstawa prawna — rozporządzenie MRiRW z dnia 6 maja 2015 r. w sprawie środków podejmowanych w związku z wystąpieniem afrykańskiego pomoru świń (Dz. U. poz. 711. Obszar obowiązywania — obszary wskazane w załączniku do decyzji wykonawczej Komisji 2014/709/UE — obszar ochronny (żółty), obszar objęty ograniczeniami (czerwony), obszar zagrożenia (niebieski). Zakres bowiązywania — wszystkie gospodarstwa, w których utrzymywane są świnie.

Wymagania weterynaryjne
W gospodarstwie:
a) świnie utrzymuje się w sposób wykluczający kontakt z wolno żyjącymi dzikami;
b) posiadacz świń sporządza spis posiadanych świń, z podziałem na prosięta, warchlaki, tuczniki, lochy, loszki, knury i knurki, oraz bieżące aktualizowanie tego spisu;
c) świnie karmi się paszą zabezpieczoną przed dostępem zwierząt wolno żyjących;
d) maty dezynfekcyjne wykłada się odpowiednio przed:
— wjazdami i wejściami do gospodarstw, w których są utrzymywane świnie, oraz wyjazdami i wyjściami z tych gospodarstw,
— wejściami do pomieszczeń, w których są utrzymywane świnie, i wyjściami z tych pomieszczeń,
— oraz utrzymuje się je w stanie zapewniającym skuteczności działania środka dezynfekcyjnego;
e) osoby mające kontakt z dzikami stosują środków higieny niezbędne do ograniczenia ryzyka szerzenia się afrykańskiego pomoru świń, w tym odkażanie rąk i obuwia;
f) oczyszcza się i odkaża na bieżąco narzędzia oraz sprzęt wykorzystywany do obsługi świń.

Na terenie gospodarstwa obowiązuje zakaz:
a) wnoszenia i wwożenia zwłok dzików, tusz dzików, części tusz dzików i produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego pochodzących z dzików oraz materiałów i przedmiotów, które mogły zostać skażone wirusem afrykańskiego pomoru świń;
b) wykonywania czynności związanych z obsługą świń przez osoby, które w ciągu ostatnich 72 godzin uczestniczyły w polowaniu na zwierzęta łowne lub odłowie takich zwierząt.
d) oczyszczania i odkażania, a w razie potrzeby dezynsekcja środków transportu, które były użyte do przemieszczenia świń lub produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego otrzymanych ze świń.

III poziom
Podstawa prawna — rozporządzenie MRiRW z dnia 3 kwietnia 2015 r. w sprawie wprowadzenia „Programu bioasekuracji mającego na celu zapobieganie szerzeniu się afrykańskiego pomoru świń” na lata 2015-2018 (Dz. U. poz.517). Obszar obowiązywania — obszary wskazane w załączniku do ww. rozporządzenia. Zakres obowiązywania — wszystkie gospodarstwa, w których utrzymywane są świnie.

Wymagania weterynaryjne
W gospodarstwie:
1. w którym świnie są utrzymywane w systemie otwartym gospodarstwo zabezpiecza się, podwójnym ogrodzeniem, o co najmniej 1,5 m wysokości, na podmurówce lub z wkopanym krawężnikiem;
2. wdraża się programu monitorowania i zwalczania gryzoni;
3. przeprowadza się okresowe zabiegi dezynsekcji (od kwietnia do listopada każdego roku);
4. prowadzi się rejestr środków transportu do przewozu świń, które wjeżdżają na teren gospodarstwa, oraz rejestru wejść osób do pomieszczeń, w których są utrzymywane świnie;
5. zabezpiecza się budynki, w których są utrzymywane świnie przed dostępem zwierząt domowych;
6. świnie utrzymuje się w zamkniętych pomieszczeniach, z wyjątkiem świń utrzymywanych w systemie otwartym;
7. zapewnia się, aby:
a) osoby mające kontakt ze świniami w gospodarstwie nie utrzymywały własnych świń poza tym gospodarstwem oraz nie zajmowały się dodatkowo obsługą świń w innych gospodarstwach,
b) do budynków, w których są utrzymywane świnie, nie wchodziły osoby postronne,
c) osoby przebywające w budynkach inwentarskich używały odzieży ochronnej oraz obuwia ochronnego;
8. sporządza się pisemny plan bioasekuracji obejmujący:
a) dokumentację przestrzegania wymagań określonych w ww. rozporządzeniu,
b) rejestr produktów biobójczych używanych w gospodarstwie,
c) program czyszczenia i dezynfekcji pomieszczeń i sprzętu mającego kontakt ze świniami,
d) zasady używania oraz czyszczenia i dezynfekcji odzieży ochronnej i obuwia.

Literatura:
Rozporządzenie MRiRW z dnia 18 września 2003 r. (Dz. U. z 2003 r, Nr 168, poz. 1643).
Rozporządzenie MRiRW z dnia 3 kwietnia 2015 r. (Dz. U. poz.517).
Rozporządzenie MRiRW z dnia 6 maja 2015 r. (Dz. U. poz. 711).
Notatki z konferencji, Iława 21-22.10.2016: „Perspektywy dla rozwoju sektora trzody chlewnej w Polsce w świetle aktualne sytuacji”; wykład: „Jak pokonać kryzys. Zagrożenia wynikające z ASF” — prof. dr hab. Zygmunta Pejsak, dr hab. Piotr Kołodziejczyk.

mgr inż. Barbara Skowronek, Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Olsztynie
rolniczeabc@rolniczeabc.pl

Artykuł ukazał się w miesięczniku "Rolnicze ABC" nr 11 (314) 9 listopada 2016 r.