Produkcja ekologiczna, a uporczywe chwasty

Z punktu widzenia rolnika konwencjonalnego chwasty to rośliny pojawiające się w uprawach polowych oraz na trwałych użytkach zielonych wbrew jego woli. Są niechętnie akceptowane, ponieważ konkurują z rośliną uprawną.

Chwastami mogą być rośliny dziko rosnące np. ostrożeń polny, jak i rośliny uprawne np. samosiewy zbóż w rzepaku. W gospodarstwach ekologicznych rośliny „dzikie” pojawiające się pośród rośliny uprawnej, gdy nie występują zbyt licznie, są traktowane jak zioła i nie stanowią dużego problemu.

Gdy jednak dany gatunek pojawi się zbyt licznie trzeba poszukać przyczyny. Najczęściej jest to wynik błędów agrotechnicznych. Jednym z trudniejszych pytań, jakie otrzymałam ostatnio od rolnika było: Jak poradzić sobie z zachwaszczeniem owsem głuchym w gospodarstwie ekologicznym? Trzeba przyznać, że jest to problem poważny i nasilający się w ostatnich latach, nie tylko w gospodarstwach ekologicznych.

Występuje już w całym kraju

Zacznijmy więc od przyjrzenia się gatunkowi. Owies głuchy jest groźnym, inwazyjnym i trudnym do zwalczenia chwastem rodzimym, którego zasięg występowania obejmuje nie tylko Polskę, ale również całą Eurazję oraz północną Afrykę. Przez niektórych badaczy owies głuchy zaliczany jest do 10 najbardziej szkodliwych chwastów jednorocznych występujących w strefie klimatu umiarkowanego. Jest rośliną ciepłolubną, rozpoczynającą rozwój wczesną wiosną. Roślina ta zaliczana jest do typowych roślin jarych. Spotyka się ją głównie w uprawach zbóż jarych pszenicy, jęczmieniu i owsie, ale również w zbożach ozimych, choć dużo rzadziej. Owies głuchy stwierdzany jest również w uprawach buraków (cukrowego i pastewnego), grochu, ziemniaka oraz w wielu uprawach warzywnych.

Mówiąc o owsie głuchym warto przypomnieć, że w Polsce północno-wschodniej pierwsze okazy tego chwastu można było spotkać w latach 80. Jeszcze niedawno chwast ten był spotykany tylko w rejonie środkowo-południowej i środkowo-wschodniej Polski. Teraz jest problemem w całym kraju. Aktualnie południowy wschód i północny wschód — to regiony o największym zachwaszczeniu zbóż właśnie owsem głuchym. Szacuje się, że występuje on na około 40 proc. pól.

Mocno konkuruje z uprawą główną

Pomimo iż owies głuchy wydaje się być rośliną bardzo delikatną, wykazuje się dużą konkurencyjnością w stosunku do roślin uprawnych. Właściwość ta opiera się na szybkim tempie wzrostu we wczesnych fazach rozwojowych, co powoduje wyrastanie ponad łan rośliny uprawnej i zacienianie jej. Owies głuchy wytwarza także silny system korzeniowy, umożliwiający skuteczną rywalizację z roślinami uprawnymi o wodę i składniki pokarmowe.

Pojedyncza roślina owsa głuchego potrzebuje do rozwoju dwukrotnie więcej wody i azotu niż pszenica i owies zwyczajny. W literaturze można spotkać doniesienia na temat wydzielania przez korzenie owsa związków chemicznych o charakterze allelopatyn, które wykazują działanie ograniczające wzrost korzeni i pędów pszenicy. Ilość uwalnianych do gleby substancji allelochemicznych uzależniona jest od fazy rozwojowej chwastu, a maksimum wydzielane jest od fazy krzewienia do wykłoszenia. Przykładowo już 10 roślin występujących na 1 m2 może zmniejszyć plon jęczmienia jarego o 10 proc., a przy 100 roślinach na 1 m2, plon spada nawet o połowę.

Wszystkie chwasty jednoliścienne, w tym owies głuchy, ze względu na bliskie pokrewieństwo ze zbożami, stanowią dla nich zagrożenie jako źródło chorób i szkodników. Chwast ten może być rośliną żywicielską m.in. dla mątwika zbożowego, nicieni z rodzaju Pratylenchus uszkadzających korzenie, czy chorób takich jak głownia pyłkowa owsa, łamliwość podstawy źdźbła, rizoktonioza czy fuzariozy.

Preferuje wschody wiosenne

Owies głuchy może wschodzić jesienią i przetrzymywać zimę, ale zdecydowanie preferuje wschody wiosenne, dlatego zachwaszcza głównie zboża jare. Podobnie jak zboża jare, kwitnie od czerwca do lipca i jest również wiatropylny. Jego nasiona dojrzewają nieco wcześniej niż nasiona zbóż i dlatego wysiewają się, zanim jeszcze nastąpi zbiór gatunku uprawnego. Nasiona są lekkie, dlatego mogą być przenoszone również przez wiatr.

Ziarniaki posiadają charakterystyczną higroskopijną ość, która ma zdolność skręcania się pod wpływem zmiany wilgotności, w skutek czego ziarniaki wciągane są w głąb gleby nawet na głębokość 25 cm. Z uwagi na to nie szkodzi im nawet głęboka na 20 cm orka. Ziarniaki nie kiełkują od razu, wymagają kilkumiesięcznego okresu spoczynku. Jedna roślina może wytworzyć nawet do 1000 ziarniaków. Dodatkową cechą przystosowawczą, pozwalającą roślinie przetrwać niesprzyjające warunki, jest zachowanie przez nasiona zdolności kiełkowania nawet przez 10 lat.

Badania przeprowadzone na terenie dawnej Czechosłowacji wykazały, że po jednorocznym pobycie w wierzchniej warstwie gleby (0-20 cm) zdolność do kiełkowania utrzymało 54 proc. nasion, po 2 latach — 43 proc., po 3 — 23 proc., po 4 — 17 proc., po 6 — 6 proc., a po 8 — 1 proc. Dodatkowo zachowują żywotność nawet po przejściu przez przewód pokarmowy zwierząt.

Cechy te sprawiają, że jeśli owies głuchy już raz pojawi się na polu, to nie tak łatwo zechce się z niego wynieść i nigdy nie jesteśmy pewni, czy nie ukaże się na polach w kolejnych latach, nawet jeśli do tej pory na określonej działce rolnej nie występował.

Liście owsa głuchego skręcają się w lewo

Do charakterystycznych cech rozpoznawczych rośliny należy pierwszy liść. Jest on długi (7-9 cm) i wąski (0,4-0,5 cm) o pionowym pokroju. Jego brzegi u dołu są delikatnie owłosione.

Drugi i kolejne liście są większe i coraz mniej owłosione. Widoczne na nich są liczne nerwy, ale tylko trzy wyraźne. Języczek liściowy jest błoniasty, silnie wydłużony. Liście owsa głuchego skręcają się w lewą stronę, czyli przeciwnie do ruchu wskazówek zegara. Cecha ta odróżnia go od roślin pszenicy i jęczmienia, których liście skręcają się w przeciwnym kierunku. Jedną z metod rozpoznawczych może być wykopanie ziarniaka, który jest duży i bardzo charakterystyczny. W przeciwieństwie do pszenicy i jęczmienia owies głuchy nie posiada tzw. uszek. Dorosłe egzemplarze łatwo rozpoznać po charakterystycznych dużych rozpierzchłych wiechach. Dojrzewające osobniki owsa głuchego posiadają trzy kłoski kwiatowe i różnią się od owsa zwyczajnego posiadającego 2 kłoski kwiatowe Źdźbła owsa głuchego są zazwyczaj znacznie większe od owsa uprawnego. Rośliny osiągają zazwyczaj 60-130 cm wysokości i często górują nad łanem.

Z badań prowadzonych m.in. na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim dotyczących zmienności tego chwastu w Polsce i na Litwie wynika, że owies głuchy występuje w kilku odmianach. Jest to m.in. owies szorstki, krótki i płony. Badania wskazują na wzrost częstości i obfitości występowania owsa szorstkiego w owsie siewnym na glebach piaszczystych i mało urodzajnych w północno-wschodniej Polsce. Natomiast typowy owies głuchy preferuje miejsca podmokłe, gleby próchniczne i gliniaste, zasobne w azot i wapń: obojętne (6≤ pH 7).

Regulacja zachwaszczenia

Jedną z głównych przyczyn pojawiania się owsa głuchego w gospodarstwach ekologicznych, jest zbyt duży udział roślin jarych w płodozmianie, szczególnie tych preferowanych przez rośliny owsa głuchego, a więc pszenicy jarej, jęczmienia jarego, owsa, roślin strączkowych, ziemniaków, buraków, kukurydzy.

W gospodarstwach ekologicznych do walki z chwastami do dyspozycji mamy tylko metody agrotechniczne i mechaniczne. Jak należ postępować, aby próbując ograniczyć występowanie tego chwastu?

1. Rewizja zmianowania. Z płodozmianu musimy eliminować rośliny jare, szczególnie gatunki sprzyjające występowaniu owsa głuchego, wprowadzając w to miejsce rośliny ozime lub takie gatunki roślin jarych, które nie sprzyjają tej roślinie.

2. Wsiewki. Dobrym sposobem walki z owsem głuchym jest stosowanie wsiewek roślin motylkowatych: koniczyny lub lucerny w zboża.

3. Wprowadzenie do płodozmianu roślin poplonowych. Po oziminach zastosowanie poplonu składającego się z mieszanki roślin strączkowych z krzyżowymi.

4. Wykorzystanie allelopatii. Znanym przykładem zastosowania allelopatii w walce z chwastami jest wysiew żyta zwyczajnego jako poplonu ozimego z przeznaczeniem na wiosenne przyoranie. Uwalniane w trakcie rozkładu z resztek żyta allelopatiny wywierają dość silny inhibicyjny wpływ na siewki takich chwastów jak komosa biała, szarłat szorstki, chwastnica jednostronna, ale również owsa głuchego.

5. Systematyczne, mechaniczne lub ręczne odchwaszczanie. Stosowane w uprawach warzywnych lub okopowych (zanim jeszcze owies zdąży zakwitnąć), daje dużą szansę na zmniejszenie ilości owsa głuchego w kolejnych sezonach wegetacyjnych. Pozwala też uniknąć rozsiewania się chwastów na sąsiednie zagony.

6. Ze względu na siew w wąskich rzędach mechaniczna walka z owsem głuchym w zbożach jest bardzo utrudniona, zwłaszcza w zaawansowanych fazach rozwojowych, i z reguły nie przynosi oczekiwanych rezultatów.

7. Zimowa orka. Zastosowanie głębokiej zimowej orki z odwróceniem może się również przyczynić do częściowej eliminacji chwastu. Z uwagi na głębokie zaleganie nasion nie jest to zabieg bardzo skuteczny.

8. Materiał siewny. Bardzo ważne jest stosowanie materiału siewnego wolnego od nasion tego chwastu. Naukowcy zbadali i wyliczyli, że jeżeli wysiejemy materiał siewny z domieszką 0,5 kg ziaren owsa głuchego na hektar, to już w drugim roku uprawy zbóż na tym stanowisku chwast zdominuje zasiewy.

Najlepiej zakupić kwalifikowany materiał siewny, gdyż doczyszczenie własnego materiału jest praktycznie niemożliwe. Wymianę materiału siewnego na niezainfekowany powinniśmy przeprowadzać jak najczęściej. W przypadku braku dostępu do kwalifikowanego materiału siewnego jakości ekologicznej, można zastosować kwalifikowany materiał konwencjonalny pod warunkiem, że jest niezaprawiany i po uzyskaniu zgody Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa.

9. Gęstość łanu. Prawidłowa struktura łanu ma również wpływ na ograniczenie występowania owsa głuchego.

10. Obornik. Z uwagi na to, że może być również źródłem zachwaszczenia, do nawożenia powinno się używać tylko kompostów.

11. Zabiegi profilaktyczne. Do zwiększenia zachwaszczenia tym gatunkiem przyczynił się również kombajnowy zbiór zbóż, który w zasadzie jest obecnie stosowany prawie we wszystkich gospodarstwach. Aby uniknąć rozprzestrzeniania się owsa głuchego należy zadbać o czystość maszyn. A gdy jest to możliwe żniwa organizować w ten sposób, aby zbiór na polach zachwaszczonych odbywał się w ostatniej kolejności.

Likwidacja zachwaszczenia owsem głuchym, niezależnie od systemu gospodarowania jest zadaniem trudnym, pracochłonnym, długotrwałym i kosztownym. Podejmowane zabiegi bywają często nieskuteczne. Dlatego bardzo ważna, a być może najważniejsza, jest w tym przypadku staranna profilaktyka.

Od Redakcji: Dziękujemy dr hab. Ewie Adamiak za użyczenie zdjęć owsa głuchego do zilustrowania powyższego artykułu.

Literatura:
Herbologia, podstawy biologii, ekologii i zwalczania chwastów. Zenon Woźnica PWRiL 2008
Atlas chwastów. Adam Paradowski. Plantpress, 2013
www.rolnictwoekologiczne.pl
http://budujesz.info/artykul/
Biologia i zwalczanie owsa głuchego. Marcin Bortniak, IUNG-PIB, Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli we Wrocławiu