Jesienne choroby i szkodniki zbóż

Jedna z bardziej popularnych chorób, dość łatwa w rozpoznaniu ze względu na termin występowania, powszechna w uprawach wszystkich gatunków zbóż to zgorzel podstawy źdźbła. Otwiera listę najważniejszych chorób występujących w okresie jesiennym na zbożu.

Zgorzel podstawy źdźbła

Jest bardzo groźna, czego dowodem może być nazwa choroby używana w literaturze anglojęzycznej „take-all” — co znaczy „zabrać wszystko”. Przyjmuje się, że największe zagrożenie chorobą występuje na glebach lekkich, o dobrej strukturze i odczynie zbliżonym do obojętnego.

Pierwsze objawy chorobowe można zaobserwować jesienią, później wczesną wiosną. Ogniska słabszych siewek z żółkniejącymi liśćmi pojawiają się grupowo. Siewki są mniej odporne na wymarzanie w wyniku czego przerzedzenie zasiewów po zimie może być znaczne (puste place bez wschodów).

Wiosną na szyjce korzeniowej i korzeniach tworzą się brunatne plamy, łodyga ulega przewężeniu w wyniku tego rośliny przewracają się. Źdźbła porażonych, obumarłych roślin, wskutek rozwoju na nich grzybów saprofitycznych, ulegają zwykle wtórnemu poczernieniu. W kolejnych stadiach rozwojowych roślin w sezonie wegetacyjnym zauważalne rozległe ogniska chorobowe. Porażone rośliny w łanie odróżniają zwijające liście flagowe oraz słabo wykształcone kłosy, ponadto rośliny są mniejsze od pozostałych. Kłosy porażonych roślin przedwcześnie bieleją. Rośliny w skutek uszkodzonego systemu korzeniowego dają się łatwo wyrwać. Straty plonu ziarna mogą sięgać nawet do 50 proc. Zaleca się zaprawianie materiału siewnego.

Łamliwość źdźbła zbóż

Choroba poraża wszystkie zboża i wiele gatunków traw, ma duże znaczenie na zbożach ozimych, głównie na pszenicy i pszenżycie. Najmniej podatny na występowanie objawów chorobowych jest owies. Grzyb zimuje na porażonych jesienią oziminach oraz resztkach słomy pozostawionej po zbiorach na polach.

Łagodna zima sprzyja rozwojowi tej choroby. Słabe i powierzchowne porażenia w latach o ostrych zimach nie wpływają istotnie na wysokość plonu ziarna. Choroba początkowo jest trudna do rozpoznania, objawia się niewielkimi, wydłużonymi, brązowymi plamami występującymi na powierzchni pochew liściowych. Później plamy przybierają medalionowaty kształt i czasami łączą się. Plamy mogą mieć nieregularne, niewyraźnie zarysowane granice. W centrum plam w postaci czarnych łat rozłożone są ciasno komórki grzyba.

Podczas ciepłej i mokrej wiosny grzyb przerasta kolejno pochwy liściowe oraz niezdrewniałe jeszcze źdźbło. Murszeje cała podstawa źdźbła, tkanki przewodzące ulegają zniszczeniu, co uniemożliwia przewodzeniu wody i składników pokarmowych. W miejscu porażenia źdźbło jest kruche. Silnie porażone kłosy są zbielałe, łatwo się urywają przy wyciąganiu z ziemi. Patogen nie poraża korzeni.

Zwalczanie chemiczne zalecane jest w zbożach ozimych najlepiej od początku fazy strzelania w źdźbło do fazy pierwszego kolanka, jeżeli 25-30 proc. źdźbeł uległo już porażeniu. Wybrane środki do zwalczania: Allegro 250 SC — 1,0 l; Topsin M 500 S.C. — 1,4 l; Spector 450 EC — 1,0 l

Śnieć karłowa pszenicy

Chorobę można zaobserwować na niektórych zbożach i trawach, najczęściej na pszenicy. Przenosi się przez glebę, oraz z materiałem siewnym. Do zakażenia może dojść w okresie jesień-zima, gdy śnieg długo zalega na niezamarzniętej glebie, gdzie w obecności światła zakażane są kiełkujące rośliny. Porażone rośliny są ciemniejsze (grzyb rozwija się wewnątrz kiełków dążąc w kierunku kłosa), charakteryzuje je silniejsze krzewienie w porównaniu do roślin zdrowych. W przypadku silnego wystąpienia, obniżka plonu może wynosić nawet kilkadziesiąt procent.

Wczesny siew zbóż ozimych ogranicza występowanie choroby, ponieważ rośliny kiełkują i wschodzą w wyższych przedziałach temperatur nie sprzyjających zarodnikom grzyba. Im starsza roślina wchodzi w zakres niskich temperatur (1-10°C) tym lepsza jej odporność na porażenie. Zaleca się zaprawianie materiału siewnego.

Śnieć cuchnąca pszenicy

Choroba ta ówcześnie występuje dosyć rzadko, dawniej miała bardzo duże znaczenie gospodarcze w naszym kraju. Obniżająca plony o około 60 proc. Porażeniu ulega głównie pszenica. Grzyb przenosi się wyłącznie przez zarażone ziarno. Do porażenia dochodzi w czasie wschodów (grzyb wnika do koleoptylu) w przedziale temperatur optymalnych dla patogena 5-10°C. Duże znaczenie ma wilgotność gleby, zbyt niska lub zbyt wysoka nie sprzyja zakażaniu roślin. Grzyb rozwija się w roślinie wzrastając do źdźbła, rozwijając się dalej w ziarniakach. Rośliny porażone przez patogen są niższe i mają niebieskozielone zabarwienie. Kłosy są rozwarte, zamiast ziarnem wypełnione ciemnobrązowym mazistym płynem zarodnikowym o zapachu śledzi. Zaleca się zaprawianie materiału siewnego.

Głownia pyląca jęczmienia

Ziarno zakażone przez patogen nie różni się od ziarna zdrowego, ponieważ do wysiewu nasion grzybnia pozostaje w stanie spoczynku. Wzrost grzybi rozpoczyna się wraz z kiełkowaniem zbóż, grzybnia z zarodka przerasta do kiełków, później siewek rozwijając się międzykomórkowo podąża za szybko rosnącym źdźbłem. Rośliny, które zostały porażone przez tego agrofaga kwitną szybciej, zamiast zawiązków kłosów i plew zawierają masę zarodników, które podczas kwitnienia rośliny, rozpylają się zarażając kolejne kłosy. Zniszczone i porażone kłosy z ciemnobrunatnymi skupiskami zarodników sterczą charakterystycznie na tle kłosów zdrowych. Występowaniu i rozwojowi głowni pylącej zbóż sprzyja ciepła i lekko wilgotna pogoda.

Szkodniki zbóż ozimych

Do najważniejszych szkodników upraw zbóż ozimych należą: łokaś garbatek, śmietka ozimówka, rolnice, ploniarka zbożówka oraz mszyce jako wektory chorób wirusowych.

Łokaś garbatek

Pospolity chrząszcz z rodziny biegaczowatych, barwy czarnej z jasną stroną brzuszną. Samice w sierpniu i wrześniu składają jaja (80-100 sztuk) do ziemi. Larwy (jasnożółty tułów, odwłok z ciemnymi płytkami i małymi plamkami bocznymi) żerują na młodych roślinach zbóż oraz na trawach, zjadając tkankę miękiszową pozostawiając tylko nerwy. Objawami żerowania są postrzępione liście, a niekiedy poszczególne źdźbła lub całe rośliny są wciągane do norek. Larwy zimują w ziemi, wiosną kontynuują żerowanie na młodych zasiewach zbóż jarych. Zabiegi uprawowe i zmianowanie, jak również niszczenie chwastów jednoliściennych ogranicza występowanie łokasia garbatka na plantacji.

W Polsce brak obecnie zarejestrowanych preparatów do zwalczania tego agrofaga. Progiem ekonomicznej szkodliwości jest stwierdzenie jesienią po wschodach roślin 1-2 larw lub 4 uszkodzonych roślin na 1 m2.

Śmietka ozimówka

Larwy wylęgają się wiosną, wgryzają się do źdźbła i zjadają jego wnętrze. W tym okresie na polach zbóż ozimych można zaobserwować pożółkłe sercowe liście, które łatwo można wyciągnąć z gleby, gdyż zostały przegryzione i przegnite u podstawy. Aby ograniczyć występowanie tego szkodnika, pszenicę ozimą należy wysiewać w październiku, gdyż najbardziej narażone są rośliny z siewów wczesnych, przeprowadzonych w pierwszej połowie września. Próg ekonomicznej szkodliwości wynosi 10 roślin uszkodzonych na 30 badanych lub 80 larw na 1 m².

Ploniarka zbożówka

W wyniku żerowania ploniarki zbożówki we wczesnojesiennych i późnowiosennych zasiewach, można zaobserwować żółknięcie i obumarcie liścia sercowego. Bardzo często u podstawy liści występują objawy zgnilizny. W rejonach jego stałego występowania należy możliwie najpóźniej wysiewać zboża ozime. Progiem ekonomicznej szkodliwości jest stwierdzenie 6 larw na 100 roślin.

Rolnice

Młode gąsienice żerują w dzień na nadziemnych częściach roślin. Starsze larwy uszkadzają kiełkujące ziarno lub wychodzą nocą i podgryzają podziemne części roślin u nasady. Uszkodzona roślina przewraca się i zamiera. W ciągu roku występuję jedno lub dwa pokolenia, jest to uzależnione od warunków atmosferycznych. Częste spulchnianie gleby ogranicza występowanie rolnic. Progiem ekonomicznej szkodliwości jest stwierdzenie jesienią 6-8 gąsienic na 1 m2 . W Polsce brak obecnie zarejestrowanych preparatów do zwalczania tego agrofaga.

Mszyca zbożowa

W okresie jesiennym na oziminach najliczniej występują dwa gatunki mszyc: mszyca czeremchowo-zbożowa oraz mszyca zbożowa. Mszyca zbożowa nieco większa od mszycy czeremchowo-zbożowej, osiąga 2,0-3,3 mm długości. Zarówno dorosłe, uskrzydlone osobniki, jak i larwy mogą mieć żółtozielone, zielone lub czerwonobrązowe zabarwienie. Charakterystyczną cechą tego gatunku są czarne syfony, wyraźnie widoczne na tle odwłoka.

Mszyca zbożowa jest gatunkiem jednodomnym, który żeruje na zbożach, kukurydzy, trawach itp. W ciągu roku rozwija się kilkanaście pokoleń tego agrofaga. Ciepłe i bezdeszczowe jesienie powodują wydłużenie się okresu rozwoju szkodnika.

Mszyca czeremchowo-zbożowa

Dorosłe, uskrzydlone owady mają czarną głowę, tułów i syfony oraz oliwkowozielony odwłok. Larwy są zielone. Jest to gatunek dwudomny, który zimuje w postaci jaj na roślinach z rodzaju Padus sp. (Mill.), szczególnie na czeremsze zwyczajnej. Żywicielem letnim są zboża i trawy, na których rozwija się do 12 pokoleń. Przeloty na żywiciela zimowego — np. na czeremchę zwyczajną rozpoczynają się w połowie września i trwają do listopada. Czynnikiem sprzyjającym kontynuacji rozwoju mszycy czeremchowo-zbożowej na oziminach jest wystąpienie w sezonie wegetacyjnym temperatury powyżej 20C. Występowanie wysokiej temperatury w dłuższym okresie czasu, w okresie wiosennym powoduje u mszyc zmianę cyklu rozwojowego rozpoczynając rozwój na żywicielach letnich.

Bezpośrednia szkodliwość mszyc wynika z wysysania soków z roślin. Zaatakowane jesienią młode rośliny mają zahamowany wzrost, słabiej się krzewią, a w przypadku licznego wystąpienia mszyc mogą zamierać.

W okresie jesiennym, ważniejszą jest jednak szkodliwość pośrednia wynikająca ze zdolności mszyc do przenoszenia chorób wirusowych zbóż. Szczególnie duże znaczenie ma mszyca czeremchowo-zbożowa będąca głównym wektorem wirusów wywołujących żółtą karłowatość jęczmienia (BYDV), która jest groźną chorobą atakującą wszystkie gatunki zbóż. W roślinach zainfekowanych jesienią, wirus może namnażać się dłużej i w efekcie objawy choroby obserwowane wiosną następnego roku są silniejsze.

Progiem szkodliwości określonym dla mszyc jesienią na oziminach jest pojawienie się pierwszych osobników na plantacji, należy wówczas zapobiegawczo wykonać zabieg insektycydowy. W rejonach zagrożenia żółtą karłowatością jęczmienia, w przypadku wczesnych siewów należy prewencyjnie przeprowadzić zwalczanie mszyc po upływie 5-6 tygodni od siewu.