Szkodniki roślin bobowatych

W produkcji żywności coraz szersze i bardziej różnorodne zastosowanie znajdują roślinne preparaty białkowe. Surowcem do ich produkcji mogą być nasiona naszych rodzimych roślin bobowatych. Preparaty białkowe uzyskane z naszych krajowych roślin bobowatych mogą mieć zastosowanie wszędzie tam, gdzie obecnie stosuje się importowane preparaty sojowe.

Zacząć od starannej agrotechniki

Integrowana ochrona roślin bobowatych polega na wykorzystaniu wszystkich dostępnych metod i sposobów zwalczania agrofagów. W pierwszej kolejności stosuje się metody agrotechniczne, hodowlane, biologiczne a dopiero w ostateczności chemiczne. Przestrzeganie podstawowych zaleceń agrotechnicznych ma duże znaczenie i jest podstawą skutecznych programów ochrony przed szkodnikami. Unikanie uprawy roślin bobowatych po sobie i przestrzeganie izolacji przestrzennej znacznie ułatwia i zmniejsza koszty zwalczania szkodników.

Plonowanie roślin bobowatych cechuje duża zależność od czynników klimatycznych tj. temperatury, wilgotności, a także rodzaju gleby, wrażliwości na zachwaszczenie, choroby i wpływ szkodników.

Rośliny bobowate w okresie wegetacji narażone są na uszkodzenia powodowane przez szereg szkodników, wśród których dominują: szkodniki glebowe, oprzędziki, mszyce, przylżeńce, śmietka kiełkówka, strąkowce oraz pachówka strąkóweczka.

Szkodniki glebowe przerzedzają zasiew

Do tej grupy szkodników należą: rolnice, pędraki i drutowce, które powodują uszkodzenia podziemnych części roślin. Żer rolnic u nasady roślin prowadzi ponadto do ich podcięcia, czego efektem jest przerzedzenie zasiewów i powstanie na polu tzw. łysin. Początkowo żerują one na podziemnych organach roślin. Starsze gąsienice natomiast kryją się w glebie i tam uszkadzają korzenie, a nocą wychodzą na powierzchnię, gdzie podgryzają rośliny u nasady. Bardzo często zjadane są kiełkujące nasiona, wskutek czego wschody są przerzedzone.

Żerowanie większości gatunków prowadzi do zatrzymania rozwoju młodych roślin lub do ich obumierania. Wygryzanie otworów w korzeniach niezależnie od pogorszenia wartości handlowej, zwiększa możliwość infekcji przez patogeny chorobotwórcze, co w końcowym efekcie prowadzi do ich gnicia.
Zwalczanie szkodników glebowych powinno obejmować szereg zabiegów, przy czym agrotechnika odgrywa najważniejszą rolę. Ważne jest niszczenie chwastów na polach, terminowe wykonywanie podorywek oraz głębokiej orki jesiennej. Orki i podorywki powinny być wykonywane w czasie suchej i ciepłej pogody, co zwiększa śmiertelność młodych larw, szczególnie wrażliwych na działanie promieni słonecznych i brak wilgoci.

Wciornastek nakłuwa i wysysa soki

Wciornastek grochowy jest szkodnikiem kwiatów oraz młodych pędów i strąków. Silnie atakuje groch i bób. Żerowanie polegające na nakłuwaniu i wysysaniu soków z rośliny uwidacznia się powstawaniem srebrzystych plamek na strąkach i zamieraniu tkanek w miejscu ssania. Przy dużej liczbie wciornastków liście brunatnieją i zamierają, wierzchołki pędów ulegają skróceniu, natomiast kwiaty marszczą się i nie zawiązują strąków.

Osobniki dorosłe występują na plantacjach od końca maja do lipca. Samice składają jaja w tkankę pączków kwiatowych, na liściach wierzchołkowych lub w młode strąki. Wylęgłe larwy występują w największym nasileniu w pierwszej połowie lipca. Wciornastek jest szkodnikiem pospolitym, jednakże większe szkody wyrządza rzadko i z reguły lokalnie.

W celu ograniczenia szkód należy opryskiwać rośliny w momencie pojawienia się szkodnika, na krótko przed kwitnieniem grochu lub na początku zakwitania (BBCH 55-61) zalecanymi insektycydami. Na plantacjach z kwitnącymi chwastami należy przestrzegać prewencji dla pszczół.

Paciornica grochowianka niszczy pąki

Paciornica grochowianka to muchówka. Larwy żerują w pąkach kwiatowych i niszczą zawiązki kwiatów. Uszkodzony kielich kwiatów jest nabrzmiały i rozszerzony galasowato, płatki zniekształcone, a pąki opadają. Po zaatakowaniu wierzchołków powstają tylko skarłowaciałe strąki.

W ciągu roku rozwijają się dwa pokolenia paciornicy grochowianki. Zimują dojrzałe larwy, w kokonie w wierzchniej warstwie gleby. Wiosną następuje przepoczwarczenie i wylot postaci dorosłych. Składają jaja pierwszego pokolenia w wierzchołek wzrostu albo pomiędzy działkami kielicha pąków kwiatowych oraz na pręcikach i słupkach. Wylęgłe larwy żerują w pąkach niszcząc je. Szkodliwość larw I pokolenia jest zwykle największa, gdyż silniej opanowane rośliny w ogóle nie zawiązują strąków lub bardzo słabo.

Drugie pokolenie larw rozwija się wyłącznie w strąkach, wysysając soki komórkowe z ich ścian. W strąku może żerować od 30–50 larw, nasiona są słabo wykształcone, strąki przedwcześnie pękają. Zwalczanie prowadzi się za pomocą zalecanych insektycydów do opryskiwania.
Zabiegi zwalczania należy wykonywać w momencie przekroczenia progu ekonomicznej szkodliwości, tj., kiedy w okresie kwitnienia (BBCH 60-69) stwierdzamy na plantacji średnio 1 złoże jaj na 3 roślinach lub 27 złóż jaj na 1 m2.

Mszyca grochowa składa jaja na koniczynie

Mszyca grochowa uszkadza różne rośliny bobowate. Żyje w dużych koloniach na pędach, kwiatach, liściach i młodych strąkach. Z roślin uprawnych uszkadza groch, lucernę i esparcetę wysysając z nich soki. Jest także wektorem chorób wirusowych. Zimują jaja złożone na wieloletnich roślinach motylkowatych (na koniczynie, lucernie, wyce). Pierwsze larwy pojawiają się z początkiem maja. Na groch osobniki przelatują wiosną, w połowie maja i w czerwcu, z koniczyny lub wyki.

Zabiegi agrotechniczne takie jak: wczesny siew grochu, izolacja grochu od koniczyny łąkowej ogranicza występowanie tego szkodnika. Zwalczanie chemiczne należy wykonać w okresie nalotu form uskrzydlonych zalecanymi insektycydami. Próg ekonomicznej szkodliwości dla mszycy grochowej wynosi 20 proc. roślin opanowanych przez pojedyncze mszyce, przed kwitnieniem do początku kwitnienia grochu (BBCH 55–62).

Mszyca trzmielinowo-burakowa przenosi wirusy

Szkodnikiem obniżającym plony nasion bobiku i bobu jest także mszyca trzmielinowo-burakowa. Jej żywicielami zimowymi są trzmielina, kalina, jaśminowiec. Pierwsze migrantki z trzmieliny pojawiają się na bobiku pod koniec maja. Mszyce umiejscawiają się w zwiniętych szczytowych rozetach liściowych i tu zaczynają rodzić potomstwo. W połowie czerwca przy sprzyjających warunkach rozwojowych, pędy bobiku są całkowicie pokryte mszycami. Ogładzają one rośliny z substancji pokarmowych, powodują również niedobór wody. Wydalane odchody, sprzyjają rozmnożeniu się na nich grzybów. Szkodliwość pośrednia polega na przenoszeniu chorób wirusowych.

Próg ekonomicznej szkodliwości dla tego szkodnika przed kwitnieniem bobiku (BBCH 50–59) wynosi 20 proc. roślin opanowanych przez pojedyncze mszyce, natomiast w okresie kwitnienia (BBCH 60–67) — 10 proc. roślin z początkiem kolonii. Wykonując zabiegi chemicznego zwalczania mszyc, zalecanymi insektycydami, należy uwzględnić okres prewencji dla pszczół oblatujących kwiaty bobiku.

Oprzędziki są niebezpieczne wiosną

Na roślinach bobowatych występuje kilka gatunków tych owadów m. in. oprzędzik pręgowany i oprzędzik wielożerny. Chrząszcze żywią się organami wegetatywnymi roślin. Uszkadzają lub niszczą kiełki wschodzących roślin a brzegi blaszki liściowej wygryzają w postaci charakterystycznego ząbkowania (żer zatokowy). Szczególnie niebezpieczne jest żerowanie chrząszczy wczesną wiosną w czasie wschodzenia roślin, zwłaszcza, gdy w tym czasie jest upalna i sucha pogoda. Wówczas szkody mogą być znaczne. Najbardziej narażone są jednoroczne rośliny bobowate. Wielkość szkód pomijając przebieg pogody zależy głównie od dwóch czynników tj.: od liczby chrząszczy i terminu ich pojawu na roślinach.

Rośliny najsilniej są uszkodzone, gdy żerowanie oprzędzików ma miejsce we wczesnych fazach rozwojowych. Żerowanie w fazie wschodów powyżej 20 chrząszczy/m2 uprawy grochu powodują obniżkę plonu o około 30 proc.
Niektóre zabiegi agrotechniczne ograniczają szkody powodowane przez oprzędziki. Należy do nich bardzo wczesny wysiew bobiku i grochu, a także zachowanie izolacji przestrzennej od wieloletnich roślin bobowatych.
Zabiegi chemicznego zwalczania należy wykonywać na wschodzące rośliny po pojawieniu się chrząszczy i po zaobserwowaniu pierwszych uszkodzeń zalecanymi insektycydami. Próg ekonomicznej szkodliwości dla oprzędzików na grochu wynosi 10 proc. roślin z uszkodzonymi liśćmi w okresie wschodów do stadium 2-3 liści lub 2 chrząszcze na 1 m2 (BBCH 10–13).

Strąkowiec bobowy

Chrząszcze strąkowca bobowego pojawiają się w maju, ale największe ich nasilenie przypada w okresie kwitnienia bobiku i bobu. Dorosłe samice składają jaja na zawiązujących się strąkach. Wylęgłe larwy wgryzają się do nasion i wewnątrz nich żerują. Żer larw w nasionach w początkowym okresie wegetacji nie jest widoczny. Później na powierzchni uszkodzonych nasion widać okrągłe plamki (okienka), a po wyjściu chrząszczy niewielkie otworki. Żer larwy wpływa na obniżenie masy nasion (o około 20 proc.), może spowodować uszkodzenia zarodka, co wiąże się z obniżeniem siły kiełkowania.

W celu zwalczania strąkowca bobowego należy opryskiwać rośliny insektycydami nalistnymi. Zabiegi te wykonujemy, po stwierdzeniu, że został przekroczony próg ekonomicznej szkodliwości wynoszący 2 chrząszcze na 1m2 w okresie formowania się strąków (BBCH 69–71) lub 1–2 chrząszcze na 50 roślinach.

Zabiegi chemiczne wykonuje się tylko przeciwko chrząszczom, które składają jaja na powierzchni młodych strąków. Pewna część chrząszczy znajduje się na plantacjach już przed zakwitaniem roślin bobiku. Masowy nalot ma miejsce jednak w okresie kwitnienia i formowania się strąków. Zgodnie z zaleceniami opryskiwanie rozpocząć należy przed kwitnieniem i powtórzyć w okresie przekwitania pierwszego piętra kwiatostanów, a w razie potrzeby po upływie dalszych 10 dni.
W tym okresie plantację należy opryskać jednym z zalecanych insektycydów.

Opryskiwanie podczas kwitnienia zaleca się wykonać preparatami nieszkodliwymi dla pszczół lub o krótkim okresie prewencji i najlepiej wieczorem po zakończeniu lotu pszczół. Każdorazowo przed zabiegiem chemicznym należy zapoznać się szczegółowo z instrukcją stosowania danego środka ochrony roślin.

Strąkowiec grochowy

Strąkowiec grochowy jest szkodnikiem atakującym tylko groch. W ciągu roku rozwija jedno pokolenie. Chrząszcze wiosną wylatują z miejsc zimowania i zasiedlają plantacje grochu w okresie kwitnienia. Samica składa jaja pojedynczo na tworzące się strąki, zaraz po okwitnięciu grochu. Larwa wyżera tunel w nasieniu aż do skórki po przeciwnej jego stronie. Przed przepoczwarczeniem wycina koliste okienko w skórce, a powstałe w ten sposób wieczko zasklepia otwór. Zaatakowane nasiona nie nadają się do wysiewu i spożycia.

W rejonach, w których chrząszcze występują corocznie należy wysiewać zdrowe nasiona, po uprzednim ich zaprawieniu. Próg ekonomicznej szkodliwości dla strąkowca grochowego wynosi 2 chrząszcze na 1m2 w okresie formowania się strąków. W okresie wegetacji grochu plantacje można opryskiwać jedynym zarejestrowanym insektycydem. Należy zwrócić uwagę na optymalną temperaturę powietrza, w której działanie owadobójcze insektycydu jest najskuteczniejsze.

Pachówka strąkóweczka żeruje w strąku

Roślinami żywicielskimi pachówki strąkóweczki są przede wszystkim groch i peluszka. Pachówka uszkadza także wykę, bób i lędźwian. Wylot motyli następuje w końcu maja i początkach czerwca. Lot ich jest bardzo rozciągnięty w czasie i w zależności od roku trwa do końca lipca, składają jaja na wszystkich organach roślin, najczęściej jednak na liściach i przylistkach. Wylęgłe gąsienice są bardzo ruchliwe i w stosunkowo krótkim czasie znajdują strąki roślin żywicielskich.

Gąsienice żerują w strąkach uszkadzając znajdujące się wewnątrz nasiona, niszcząc je z zewnątrz w postaci nieregularnych wyżerek. Wnętrze strąka gąsienica zanieczyszcza przędzą, trocinami i odchodami. W strąku żeruje przeważnie jedna gąsienica. Wygryzienia w nasionach są nieregularne, w postaci wielu płytszych lub głębszych jamek. Wskutek żerowania larw pachówki obniża się siła kiełkowania uszkodzonych nasion o 43–55 proc. Z takich nasion rozwijają się rośliny o mniejszej żywotności, z mniejszą liczbą nasion w strąkach.

Duży wpływ na populację pachówki w danym roku lub miejscowości mają czynniki atmosferyczne a zwłaszcza temperatura i opady. Wysokie temperatury i małe ilości opadów podczas lotu motyli i składania jaj oraz miejsce osłonięte przed silniejszymi wiatrami sprzyjają rozwojowi szkodnika. Przeciwnie, niskie temperatury połączone z częstymi opadami, są dla pachówki niekorzystne. Opady w okresie zbioru grochu na suche ziarno na przełomie lipca i sierpnia przyczyniają się do wzrostu szkód powodowanych przez pachówkę, zmiękczają bowiem strąki i nasiona, umożliwiając niedorosłym gąsienicom dalsze żerowanie. Pozwalają im ponadto na ukończenie rozwoju oraz ukrycie się w ziemi przed zbiorem grochu.

Duże znaczenie w ograniczaniu występowania pachówki mają zabiegi agrotechniczne. Wykonanie głębokiej orki po uprawie grochu ogranicza możliwość wychodzenia zimujących gąsienic na wiosnę. Groch trzeba wysiewać możliwie wcześnie, gdyż wtedy rośliny zdążą do momentu pojawu motyli przejść stadium rozwoju najbardziej atrakcyjne dla szkodnika. Możliwie wczesny sprzęt z pola oraz zbiór grochu zapobiega w dużym stopniu szkodom, oprócz tego gąsienice nie zdążą wówczas zakończyć rozwoju, stąd będzie ich mniej w następnym roku.

Do zwalczania pachówki należy stosować tylko aktualnie zalecane insektycydy, a zabiegi wykonywać w momencie przekroczenia progu ekonomicznej szkodliwości, tj., kiedy w okresie formowania się strąków stwierdzamy na plantacji średnio 1 złoże jaj na 3 roślinach z 25 analizowanych roślin. Wykonując opryskiwanie należy mieć na uwadze optymalną temperaturę powietrza, przy której działanie owadobójcze zastosowanego insektycydu jest najskuteczniejsze.

dr inż. Zdzisław Kaniuczak, Instytut Ochrony Roślin — Państwowy Instytut Badawczy, Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie
rolniczeabc@rolniczeabc.pl

Artykuł ukazał się w miesięczniku "Rolnicze ABC" nr 2 (317) 8 lutego 2017 r