Użytki trwałe do regeneracji

Zatem przed podjęciem decyzji o regeneracji warto zapoznać się z niektórymi właściwościami odmian podstawowych gatunków. Odmiany uprawne stanowią wszak materiał siewny mieszanek.

Dwie trawy wysokie na łąki

Użytki trwałe na glebach organicznych, zwłaszcza powoli obsychających wiosną, stwarzają duże wymagania. Na takich użytkach, o miękkim podłożu (organicznym), renowacja za pomocą podsiewu jest możliwa przy zastosowaniu frezującego agregatu uprawowo-siewnego. Stosuje się wtedy mieszankę złożoną z gatunków wysokich traw — kostrzewy łąkowej (15 kg/ha) i tymotki łąkowej (5 kg/ha), a z roślin motylkowatych w jej skład wchodzi koniczyna białoróżowa (3 kg/ha). Wysiewając tę mieszankę w darń wnosi się około 22,5 mln nasion/ha, czyli o 60 proc. więcej niż w mieszance na użytki na glebach mineralnych. Jest to zrozumiałe, ponieważ w glebach organicznych znajdują się liczne części rozłogów i kłączy, z których w sprzyjających warunkach szybko rozwijają się nowe rośliny. Wypierają one wolno rosnące siewki z nasion podsianej mieszanki. W ten sposób znaczna część wysianych nasion jest stracona.

W obrębie kostrzewy łąkowej wybiera się odmiany silnie zagęszczające ruń w latach pełnego użytkowania i dobrze komponujące z odmianami tymotki łąkowej, przede wszystkim w okresie wschodów i początkowego wzrostu roślin. W tym aspekcie ważną cechą jest pokrój roślin, możliwie najbardziej wyprostowany (smukły). Można wskazać odpowiadające sobie pary takich odmian obu gatunków (tabela 1.). Koniczyna białoróżowa w siedlisku wilgotnym na glebach organicznych w miarę stabilnie plonuje przez 5-7 lat.

Odmiany cechują się roślinami pośrednio wyprostowanymi, wypełniają dobrze niższe piętro runi.

Moc życic głównie na pastwiska

Trafny dobór gatunków, a także odmian uprawnych przesądza o powodzeniu regeneracji i późniejszych dużych plonach zielonek. Rolnicy poszukują przede wszystkim dobrych odmian życicy trwałej, przykładając jednocześnie dużą wagę do mieszanek z jej udziałem. Bezsprzecznie jest to jeden z najwartościowszych gatunków traw głównie na pastwiska. Na łąkach kośnych stanowi też cenną trawę podszywkową, która liczy się tylko w pierwszym okresie po zasiewie mieszanki. Dobrze rośnie na glebach zwięzłych i żyznych, na madach oraz na glebach gliniastych i gliniasto-piaszczystych. Na lessach także jest przydatna pod warunkiem dostatecznej ilości opadów. Na słabych, luźniejszych glebach utrzymuje się krótko (2-3 lata), natomiast na torfach namułowych jeszcze krócej.

Życica będąc gatunkiem klimatu morskiego, owszem w Wielkiej Brytanii wraz z koniczyną białą dominuje na pastwiskach trwałych i są to tam najlepsze, najwartościowsze rolniczo użytki zielone. Jeżeli odmiany życicy trwałej stanowią w runi udział co najmniej 30 proc., to są nazywane pastwiskami „życicowymi 1. klasy”. Udział życicy w runi wielogatunkowej jest uwarunkowany dużą żyznością i optymalnym uwilgotnieniem gleby. W środowiskach ubogich nowe odmiany życicy trwałej są mało wydajne i rośliny mają tendencje do wczesnego kłoszenia się.
Odmiany wcześnie kłoszące się cechują z reguły wyższe rośliny, które tworzą mało zwartą darń (tabela 2.). Formy tetraploidalne posiadają szersze blaszki liściowe z komórkami bardziej nawodnionymi, które gromadzą więcej cukrów w suchej masie.

Spośród zarejestrowanych w Polsce można wskazać odmiany o wyprostowanym pokroju i wyższych roślinach, które bardziej nadają się do mieszanek na łąki. Są one szybciej przygryzane i zjadane przez zwierzęta niż bardziej płożące się i bogato ulistnione formy życicy. Jednak zastosowanie na pastwiska wyłącznie wysokich form mogłoby doprowadzić do ustępowania tego gatunku z runi. Trzeba pamiętać, że w wyniku częstego koszenia, pokrój traw się zmienia i rośliny stają się bardziej smukłe.

Życica mieszańcowa jest cennym składnikiem mieszanek strukturotwórczych, a także przydatna do mieszanki gorzowskiej oraz do uprawy polowej w mieszankach z koniczyną łąkową. Odmiany Gala, Gosia, Mańka i Nadzieja mogą być przydatne do wzbogacenia zbiorowisk łąkowych, ale w warunkach glebowych charakterystycznych dla życicy trwałej.

Wiechlina cenny komponent mieszanek

W mieszankach przeznaczonych wyłącznie na pastwiska gatunkiem wiodącym w przyrodniczych warunkach Polski jest zawsze wiechlina łąkowa (tabela 3.), uzupełniana na glebach mineralnych dobrze uwilgotnionych życicą trwałą, na okresowo suchych — kostrzewą czerwoną, a na niedostatecznie wilgotnych — stokłosą bezostną. Jako trawa podszywkowa stanowi także wartościowy komponent mieszanek przeznaczonych na łąki, zwłaszcza na glebach torfowo-murszowych. Odmiany wiechliny dobrze uszczelniają darń i są mało wrażliwe na zmiany uwilgotnienia gleby.

Coraz rzadziej w tworzeniu mieszanek do pełnej odnowy łąk grądowych i suchszych łęgów właściwych wykorzystuje się odmiany rajgrasu wyniosłego. Trawa ta ma duże wymagania cieplne i utrzymuje się w stanowiskach przemiennych i zasobnych w wapń. Dlatego dobrze plonuje w kompozycji z koniczyną łąkową (czerwoną) i lucerną w uprawie polowej.

Rośliny wcześnie rozpoczynają wzrost wiosną, ale szybko tracą liście już od wczesnej jesieni. W ostre zimy rośliny wymarzają, ponieważ mają wysoko umieszczone węzły krzewienia. Są wrażliwe na wypasanie i udeptywanie przez zwierzęta. Źle też tolerują niskie koszenie. Wartość paszową skoszonej zielonki obniża zawartość saponin. Brak polskich odmian sprawia, że trudno zdobyć materiał siewny i jest on drogi. Jedną z cenniejszych odmian jest Median, wyhodowana przez duńską firmę DLF — Trifolium.

Na słabsze stanowiska kostrzewa czerwona

Kostrzewa czerwona jest trawą niską, wieloletnią. Wysiana w mieszankach z innymi gatunkami rozwija się powoli i dopiero w trzecim roku osiąga pełną produkcyjność. Rośliny po ruszeniu wegetacji rozwijają się bardzo szybko. Przystosowują się do różnych siedlisk, do suchszych gleb ubogich — odmiany kępowe. Natomiast odmiany rozłogowe do gleb średnio wilgotnych żyźniejszych, także niskich i przesuszonych torfów (tabela 4.).

O zastosowaniu odmian rozłogowych kostrzewy czerwonej decyduje jakość plonu zielonki oraz tempo odrastania po wypasaniu. Liczy się też to, w jakim terminie kłoszą się rośliny. Najcenniejsze są odmiany późne.

W odnowie pastwisk wieloletnich odmiany kostrzewy mają specjalny udział, ponieważ w okresie suszy wypełniają luki, powstające w darni po zaschnięciu życicy trwałej oraz mietlicy białawej. W mieszankach na pastwiska na glebach mało zasobnych w składniki pokarmowe i ulegające przesuszeniu stosuje się około 20 proc. ogólnej masy nasion.

Wartość w cennym ulistnieniu

Aktualnym trendem w regeneracji użytków zielonych, najczęściej stosowanym podsiewie, jest wykorzystanie mieszańców międzyrodzajowych Lolium (życica) i Festuca (kostrzewa), czyli Festulolium. Cechą charakterystyczną mieszańców jest duży udział liści w zielonej masie w stosunku do pędów generatywnych. W początkowym okresie po zasiewie rośliny rozwijają się wolno, ale w latach użytkowania szybko odrastają po koszeniu. Plonami zielonki i jakością plonu mieszańce dorównują tetraploidalnym odmianom życicy wielokwiatowej. Natomiast zimotrwałością i odpornością na suszę przewyższają życicę.

Wymagania glebowe i nawozowe mają podobne do odmian życicy wielokwiatowej. Nadają się do użytkowania kośnego, dobrze plonują w czterech kolejnych pokosach, głównie na gruntach ornych, ale też mogą stanowić dodatek do mieszanek trawiasto-motylkowatych na łąki i pastwiska przemienne, zakładane na glebach mineralnych.

Trzy zarejestrowane polskie odmiany, tj. Agula, Felopa i Sulino dają duże plony zielonki. Różnią się między sobą barwą liści i proporcją pędów wegetatywnych do kwiatowych. Interesującą cechą odmianową jest duża wartość pokarmowa w okresie pierwszego wiosennego odrostu. W fazie pełni kłoszenia utrzymują wysoki poziom strawności suchej masy — powyżej 70 proc.

Zielonka zawiera dużo cukrów rozpuszczalnych w wodzie. Dzięki temu jest smakowita i łatwo się zakisza. Również spadek zawartości białka ogólnego w suchej masie jest wolniejszy niż u odmian życicy wielokwiatowej, zwłaszcza w okresie po wykłoszeniu się roślin. Agula daje większy niż pozostałe odmiany plon nasion.

Kontrowersyjna kupkówka

Na trwałe użytki zielone nasiona kupkówki stanowią w mieszankach raczej dodatek do nasion innych gatunków traw. W mieszankach na łąki jej udział, zależnie od warunków glebowo-wodnych, powinien stanowić od 6 proc. (na glebach organicznych) do 10 proc. (na glebach mineralnych posusznych) całej puli wysiewanych nasion. Pomimo wielu ulepszeń dokonanych w procesie hodowli, nadal gatunek ten ma sporo wad. Mniejsza smakowitość zielonki w powiązaniu ze szybkim drewnieniem roślin, zbyt duża konkurencyjność wraz z tendencjami do tworzenia dużych kęp na użytkach trwałych nawożonych dużymi dawkami azotu powodują, że w niektórych regionach Polski, np. na Dolnym Śląsku mieszanki z udziałem kupkówki nie są akceptowane przez rolników i nie sprzedają się.

Do mieszanek zaleca się odmiany późne, o roślinach delikatnych, posiadających gładkie liście. Łąki z udziałem kupkówki w runi powinno się okresowo wypasać (nie tylko kosić).

Oferty handlowe mieszanek bardzo często nie uwzględniają rozmaitości i zmienności warunków przyrodniczych trwałych użytków zielonych. Często przesadza się w składach gatunkowych mieszanek z udziałem kupkówki pospolitej (zbyt duży jej udział w stosunku do puli nasion, np. tymotki łąkowej).

prof. Piotr J. Domański, Centralny Ośrodek Badawczy Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej
rolniczeabc@rolniczeabc.pl

Artykuł ukazał się w miesięczniku "Rolnicze ABC" nr 2 (317) 8 lutego 2017 r