Na ziarno, suchą masę, CCM albo na biogaz?

Od paszowego po energetyczne

Znaczenie obfitego plonu kolb zmniejsza się w przypadku odmian hodowanych w kierunku uzyskania dużej masy strawnej zawartej w wegetatywnej frakcji roślin. Modyfikacją paszowego wykorzystania ziarna jest kiszonka z ześrutowanych kolb kukurydzy (CCM).

Innym zagadnieniem jest niepaszowe użytkowanie ziarna, np. do produkcji etanolu technicznego. Wtedy wczesność dojrzewania może mieć mniejsze znaczenie, oraz użytkowanie masy organicznej roślin do celów energetycznych — na bezpośrednie spalanie lub produkcję biogazu — wtedy plon kolb nie ma aż tak istotnego znaczenia.
Każde z wymienionych zastosowań kukurydzy wymaga nieco innych cech, które powinny mieć odmiany.

Optymalną odmianę ziarnową powinny charakteryzować:
— zdolność tworzenia dużych plonów ziarna w rejonach, gdzie taka produkcja jest możliwa,
— odpowiednia wczesność, tj. możliwość rozwoju w niższych temperaturach oraz dojrzewanie i dosychanie ziarna w polu przy utrzymujących się zielonych liściach („stay green”) przed planowanym terminem zbioru,
— generatywny typ roślin (niezbyt wysokie łodygi bez skłonności do krzewienia), o małej podatności na szkodniki i choroby (zwłaszcza na omacnicę prosowiankę i choroby fuzaryjne), dużą odporność na wyleganie,
— w przypadku uprawy kukurydzy dla przemysłu młynarskiego ziarno powinno być typu szklistego (flint) — podczas przerobu kruszyć się na małe fragmenty, a dla produkcji skrobi i do fermentacji typu mączystego — w większości zębokształtne (dent),
— możliwie małą podatność na warunki stresowe, a zwłaszcza okresowe niedobory wody.

U odmian kiszonkowych preferuje się:
— duży plon ogólny suchej masy o korzystnej strukturze tj. dużym udziale kolb i wysokiej koncentracji energii,
— wczesność odpowiednią do zamierzonego terminu zbioru: — w środkowej części kraju przy przeciętnym przebiegu pogody dojrzałość kiszonkową odmian wczesnych już na początku września a nawet w końcu sierpnia; — a odmian późniejszych, bardziej plennych pod koniec września,
— wysoką strawność wegetatywnych części roślin.

Ta cecha jest przedmiotem dużego zainteresowania hodowców kukurydzy. Masa łodyg i liści o wyższej strawności jest efektywniej wykorzystywana przez bydło. Pod tym względem stwierdza się dość duże różnice odmianowe. Niektóre hodowle już tworzą odmiany o podwyższonej strawności celulozowej frakcji roślin. U takich odmian duży udział kolb w strukturze plonu jest nieco mniej ważny.

Do produkcji biogazu

Odmiany o wyższej strawności łodyg i liści byłyby też bardziej przydatne do produkcji biogazu. Podstawowym kryterium przydatności odmian dla biogazowni będzie możliwie duży plon ogólny suchej masy. Ten warunek mogą spełniać odmiany stosunkowo późne, tworzące dużą masę wegetatywną, dobrze wykorzystujące cały sezon wegetacyjny.

Chłód, choroby i szkodniki

Ponadto, jako uniwersalne kryteria doboru do uprawy należy uwzględnić cechy fizjologiczne i odpornościowe odmian:
— reakcja na chłody i niekorzystne zjawiska początkowej fazy wzrostu. Newralgiczny dla kukurydzy jest okres kiełkowania, wschodów i początku wegetacji. Wigor początkowy poszczególnych odmian jest dość wyraźnie zróżnicowany.
— podatność na choroby. Przy uprawie na ziarno najważniejszą chorobą pochodzenia grzybowego jest fuzaryjna zgorzel łodyg powodująca wyleganie dojrzewających roślin. Stopień podatności odmian na fuzariozy jest warunkowany genetycznie i warto to uwzględnić przy przewidywanym opóźnieniu zbioru kukurydzy. Tym bardziej, że opanowanie kolb przez grzyby Fusarium przeważnie jest równoznaczne ze zwiększoną ilością mikotoksyn w paszy. Występowanie innych chorób bardziej jest związane z warunkami wegetacji w danym roku. Najbardziej widoczną z tych chorób jest głownia guzowata kukurydzy znacznie obniżająca plon i wartość pokarmową paszy.
— reakcja odmian na szkodniki. Różnice wrażliwości roślin wynikają głównie z różnic morfologicznych odmian (omszenie liści, twardość tkanek rośliny). Silniej atakowane są też odmiany wczesne. W rejonach największego zagrożenia przez omacnicę prosowiankę ograniczenie szkodliwości zapewnią zabiegi agrotechniczne (dokładne rozdrobnienie słomy kukurydzy, głęboka orka) i unikanie monokultury. Potencjalnie dużego zagrożenia można się spodziewać ze strony stonki kukurydzianej. W przypadku jej wystąpienia w znacznej ilości następuje przede wszystkim wyleganie jeszcze zielonych roślin. Ograniczenie szkodliwości stonki kukurydzianej na plantacjach produkcyjnych uzyskuje się głównie metodami agrotechnicznymi (płodozmian).

Trzy strefy uprawy kukurydzy

Rejonizacja przyrodnicza wynika przede wszystkim z ilości ciepła i długości okresu sprzyjającego wegetacji kukurydzy. Najlepsze warunki termiczne występują w rejonie I (południowo-zachodnim i południowo-wschodnim). Kukurydzę można tam uprawiać na wszystkie kierunki użytkowania, a ponadto poprzez dobór odmian o różnej wczesności, możliwe jest wydłużenie optymalnego terminu zbioru. Nieco mniej pewne dojrzewanie ziarna ma miejsce w rejonie II (środkowym), natomiast dojrzałość kiszonkową powinny tam uzyskać odmiany prawie z całego zakresu wczesności.

W rejonie III (północnym) wysoką jakość plonu w użytkowaniu na kiszonkę dają odmiany wczesne i średniowczesne oraz część średniopóźnych. Nie zaleca się tam uprawy na suche ziarno, choć użycie do tego celu wczesnych odmian w latach o przeciętnym przebiegu pogody lub latach ciepłych, może również dać dobre efekty. Odzwierciedleniem jakości środowiska dla kukurydzy na ziarno w rejonach uprawy są wyniki plonowania: największe plony przy najmniejszej wilgotności ziarna w rejonie I, mniejsze plony o nieco wyższej wilgotności w rejonie II i najmniejsze plony najbardziej wilgotnego ziarna w rejonie III. W ujęciu schematycznym przydatność poszczególnych klas wczesności do kierunków uprawy i rejonów produkcji przedstawia tabela.

Rozmieszczenie upraw kukurydzy na terenie kraju jest znacznie zróżnicowane, co wynika przede wszystkim z przyczyn przyrodniczych, ale także ekonomicznych (lokalne zapotrzebowanie na ziarno lub paszę z całych roślin, dostępność technicznych środków produkcji). Przykładem ekonomicznej rejonizacji uprawy na kiszonkę jest Podlasie i Mazowsze, gdzie produkuje się około 38 proc. kukurydzy kiszonkowej w kraju, a rejonizacji uprawy na ziarno — Dolny Śląsk, woj. kujawsko-pomorskie i Wielkopolska, w których uprawia się połowę krajowej kukurydzy na ziarno.

Wzorce wczesności odmian

W Polsce wczesność odmian kukurydzy określana jest skalą FAO, polegającą na porównaniu wilgotności ziarna lub zawartości suchej masy w całych roślinach u odmiany ocenianej i u odmian wzorców wczesności, którym wcześniej przypisano pewne liczby, np. FAO 180, 220, 270 (większa liczba — późniejsza odmiana).

Odmian późniejszych niż FAO 300 nie zaleca się do uprawy w Polsce na paszę z całych roślin a tym bardziej na ziarno, z uwagi na zbyt duże ryzyko nie osiągnięcia właściwej dojrzałości; mogą natomiast być uprawiane na cele energetyczne.

Ponieważ wzorce wczesności w poszczególnych krajach są różne, nie można bezkrytycznie przyjmować oznaczeń wczesności odmian pochodzących z innych warunków klimatycznych. Z wczesnością odmian w największym stopniu wiąże się zakres ich użytkowania.

Odmiany wczesne (do FAO 220) oraz średniowczesne (do FAO 250), są przydatne na ogół do wszystkich celów użytkowych, jednak niektóre cechy odmian, jak np. większa masa wegetatywna i lepsza jej strawność — wskazują na większą przydatność do uprawy na kiszonkę, a mniejszy udział rdzeni kolbowych — do produkcji CCM.

Odmiany średniopóźne (FAO 260-290 a nawet 300) mają zastosowanie głównie w produkcji kiszonek. Przy uprawie na suche ziarno w mniej korzystnych warunkach termicznych, mogą nie osiągnąć odpowiedniej dojrzałości. Odmiany te dobrze się sprawdzają w warunkach dostatku ciepła i długiego okresu wegetacji oraz przy przewidywanym opóźnieniu zbioru — pod warunkiem, że są mało podatne na fuzariozy i wyleganie łodygowe.

Doświadczalnictwo porejestrowe

Przy zakupie odmiany dla swoich potrzeb warto wziąć pod uwagę wyniki doświadczeń prowadzonych w ramach Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO). Wyniki PDO dają odpowiedzi na pytania dotyczące przede wszystkim plonowania. Odmiany sprawdzone i zarejestrowane w naszych warunkach klimatycznych dają większą gwarancję powodzenia uprawy, niż pochodzące ze wspólnotowego katalogu odmian — CCA.
Doświadczenia te zlokalizowane są w różnych warunkach siedliskowych na terenie Polski. Podobnie jak odmiany zarejestrowane w Polsce, traktowane są odmiany z rejestrów krajów UE (tj. odmiany z katalogu wspólnotowego — CCA). Warunkiem włączenia odmian z CCA do całej sieci doświadczeń PDO są ich pozytywne wyniki we wcześniejszych dwuletnich badaniach rozpoznawczych prowadzonych w kilku miejscowościach. Dzięki wynikom PDO uzyskujemy informacje na temat plonowania odmian.

Wybierając odmiany do uprawy warto kierować się wynikami badań odmianowych przeprowadzonych przez Centralny Ośrodek Badań Odmian Roślin Uprawnych. Odmiany sprawdzone i zarejestrowane w naszych warunkach klimatycznych dają większą gwarancję powodzenia uprawy, niż pochodzące ze wspólnotowego katalogu odmian (CCA), wyhodowane w innych warunkach środowiskowych. Charakterystyki nie sprawdzonych w Polsce odmian, a podawane przez ich dystrybutorów, zwykle nie uwzględniają naszych warunków środowiskowych np. częstych wiosennych przymrozków, niedoborów wody w okresie wegetacji czy występowania patogenów. Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych są dostępne na stronie internetowej COBORU http://coboru.pl/

Zawsze jednak wybierając odmianę do obsiewu plantacji, to plantator musi dokonać analizy przyrodniczej i ekonomicznej warunków produkcji, które trzeba w jego gospodarstwie uwzględnić.

mgr inż. Karolina Piecuch, Centralny Ośrodek Badawczy Odmian Roślin Uprawnych, Słupia Wielka
rolniczeabc@rolniczeabc.pl

Artykuł ukazał się w miesięczniku "Rolnicze ABC" nr 11 (314) 9 listopada 2016 r.