Międzyplon ozimy, ścierniskowy czy śródplon?

Do niedawna nazywano je po prostu poplonami. Właściwie docenienie znaczenia międzyplonów oraz ich prawidłowa agrotechnika, mogą dostarczyć znacznych korzyści w wielu gospodarstwach. Wartość nawozowa dobrych międzyplonów przez wielu fachowców porównywana jest z wartością nawozową obornika. Tak jak obornik, wzbogacają glebę w niezbędne składniki organiczne, użyźniają glebę i wpływają fitosanitarnie na środowisko glebowe. Mogą być dobrym rozwiązaniem przy braku lub niedoborze obornika w gospodarstwie.

W programach rolnośrodowiskowych

Aktualnie w związku z możliwością uprawy międzyplonów w programie rolnośrodowiskowo-klimatycznym, w ramach działań PROW 2014-2020, pakiet 2 „Ochrona gleb i wód”, zasiany międzyplon musi spełnić nowe określone wymogi. Dotyczy to oczywiście gospodarstw, które zadeklarowały uczestnictwo w w/w programie. Obowiązują wtedy pewne ograniczenia i zasady:
— siew roślin międzyplonowych w terminie do 15 września,
— stosowanie roślin na międzyplon jako mieszanki złożonej z minimum 3 gatunków roślin, a gatunek rośliny dominującej w mieszance nie może przekroczyć 70 proc. jej składu,
— zakaz stosowania mieszanki międzyplonowej składającej się tylko z samych gatunków zbóż,
— obowiązuje także zakaz nawożenia międzyplonu oraz zakaz stosowania środków ochrony roślin,
— kolejne zabiegi agrotechniczne można wznowić w następnym sezonie, wiosną w okresie po 1 marca.

Uprawa międzyplonów poza w/w programem nie musi podlegać formalnym wymogom i zakazom; wystarczy, że będą one spełniały określone zasady agrotechniczne.

Trzy rodzaje międzyplonów

W praktyce agrotechnicznej wyróżnia się trzy rodzaje międzyplonów:
— międzyplony ozime, wysiewane jesienią, po zbiorze plonu głównego i zbierane wiosną następnego roku, np. żyto, rzepak ozimy, czy mieszanka roślin ozimych,

— międzyplony ścierniskowe, wysiewane wkrótce po zbiorze wczesnego plonu głównego, a użytkowane jesienią tego samego roku na paszę (np. rzepa ścierniskowa), albo jako zielony nawóz przyorany wiosną.
W tak zwanej uprawie konserwującej glebę zostawia się je do wiosny, dzięki temu doskonale spełniają funkcje osłaniające i wzbogacające glebę.

— wsiewki międzyplonowe, zwane śródplonami — wysiew wiosną jednocześnie z plonem głównym, np. z jęczmieniem jarym lub wysiew wiosenny w zboże ozime, albo po wschodach zboża jarego. Po zbiorze plonu głównego, wsiewka pozostaje do późnej jesieni (np. seradela wsiana w żyto), a nawet pozostawiona może być na drugi rok, np. motylkowe drobnonasienne wsiane w jęczmień jary.

Międzyplony jako ogniwo wzbogacania gleby

Stosowane nieraz uproszczenia w płodozmianie oraz w stosowanych zabiegach uprawowych, wpływają niekorzystnie na właściwości gleby, jej żyzność i plonowanie. Ujemne skutki uproszczeń, np. brak podorywki, orka jednorazowa, można łagodzić poprzez uprawę dobrze dobranych międzyplonów ozimych lub ścierniskowych. Często z uwagi na krótki okres po zbiorze zbóż, należy dołożyć starań, aby zasiew międzyplonu wykonać szybko, ale i starannie — późniejsze siewy dają słabe pokrycie gleby runią i mniejszą masę zieloną. Po 15 wrześniu są niedopuszczalne w programie rolnośrodowiskowo-klimatycznym. Jednak w latach optymalnych, warto pomyśleć o natychmiastowym podoraniu pola i zasiewie najprostszego międzyplonu.

Wiele gatunków roślin motylkowych i strączkowych, ma w pewnym sensie możliwości zastępcze obornika dzięki zdolnościom kumulacji azotu w glebie. Koniczyna czerwona jako wsiewka w zboża jare pozostawia w glebie od 85 do 120 kg N/ha, co odpowiada równowartości około 14 do 21 ton, natomiast koniczyna biała — wsiewka w zboża, gromadzi od 60 do 140 kg N na 1 ha, co równoważne jest 10 do 25 ton obornika. Z grupy roślin strączkowych, łubin pastewny w poplonie pozostawia w glebie 55 do 130 kg N na 1 ha i jest to równoważność 9 do 24 ton obornika, natomiast seradela jako wsiewka w zboża to 50 do 125 kg N na 1 ha, co odpowiada 8,5 do 22 ton obornika.

Dobór roślin na międzyplony

Przy doborze gatunków do mieszanek międzyplonowych należy uwzględnić takie czynniki, jak: rodzaj międzyplonu, jego przeznaczenie, termin wysiewu oraz rodzaj gleby. W długoletniej praktyce wyklarowała się lista gatunków, które dobrze przyjęły się jako uprawy poplonowe w poszczególnych rodzajach międzyplonów. Najbardziej popularnymi roślinami jako składniki międzyplonów są: gorczyca, facelia, rzepak ozimy, żyto, łubin pastewny, w mniejszym stopniu także wyka ozima, peluszka i życica trwała. We wsiewkach, z reguły sianych w mniejszym zakresie: koniczyna z trawami, lucerna chmielowa. Także ma to miejsce w gospodarstwach realizujących programy rolnośrodowiskowe. Cennymi roślinami, niejednokrotnie nieco zapomnianymi są: seradela, rzepa ścierniskowa, rzodkiew oleista, gryka, słonecznik.

Do roślin wolno rosnących, o najdłuższym okresie wegetacji, zalicza się łubin żółty, seradelę i kapustę pastewną. Szybciej rosną, ale równie długo wegetują: peluszka, wyka ozima i jara, rzepa ścierniskowa. W grupie roślin o krótszym okresie wegetacji, są: łubin wąskolistny, słonecznik, rzepak i mieszanki traw z motylkowatymi. Najkrótszy okres wegetacji mają: gorczyca biała, facelia, rzodkiew oleista i gryka.

Na glebach lekkich zaleca się wysiewać: facelię, łubin żółty, seradelę, na glebach średnio zwięzłych: grykę, groch pastewny, łubin wąskolistny, słonecznik, rzodkiew oleistą, wykę ozimą. Natomiast na glebach ciężkich: bobik, kapustę pastewną, wykę jarą. Spośród roślin motylkowych największe znaczenie mają: bobik, peluszka, łubiny żółty i wąskolistny, seradela, wyka ozima. Powinno się preferować, jak zaleca program, mieszanki kilku składnikowe.

Termin siewu

W przypadku międzyplonu ścierniskowego i ozimego, możliwie jak najwcześniej, wkrótce po zbiorze plonu głównego wykonać zasiew. Aby uzyskać plon zielonej masy, np. 135-170 dt/ha, rośliny międzyplonowe potrzebują 70-90 dni okresu wegetacji. Międzyplon ścierniskowy zaleca się zasiać nie później jak do 15-20 sierpnia, międzyplon ozimy najlepiej do końca sierpnia lub początek września. Formalny wymóg w programie rolnośrodowiskowo-klimatycznym — siew 15 września, jest w zasadzie parametrem dość wygodnym dla rolnika, ale plony biomasy będą wówczas niższe, na poziomie zaledwie 35-50 dt/ha. Wpływ opóźnienia terminu siewu międzyplonu na wysokość uzyskiwanych plonów, na przykładzie łubinu przedstawia tabela. Mieszanki poplonowe z udziałem roślin motylkowatych i strączkowych grubonasiennych powinny być wysiewane w ilości około 200 kg nasion na jeden hektar.

Zabiegi uprawowe

Po roślinach wcześnie schodzących z pola, jak rzepak ozimy, jęczmień ozimy, ewentualnie możliwe jest wykonanie podorywki + bronowanie, następnie w okresie ok. 10 dni orka siewna i bronowanie doprawiające glebę. W wielu przypadkach możliwe będzie zastosowanie agregatów uprawowych, usprawniających prace i przyspieszających zasiew międzyplonu.

Ilość wysiewu — ogólną zasadą jest siew około 20 proc. gęstszy w porównaniu do siewu na plon główny porównywalnych komponentów. Przykładowe ilości zostały podane przy podanych zestawach mieszanek międzyplonowych.

Wykorzystanie i zagospodarowanie biomasy

Międzyplony uprawiane nie w ramach programów rolnośrodowiskowych czy działania rolnośrodowiskowo-klimatycznego można użytkować dowolnie, stosownie do potrzeb gospodarczych: kośne na pasze, przepasanie jesienią, przyoranie jesienią lub przyoranie wiosną. Natomiast w przypadku zasiewu międzyplonu w ramach w/w programów, sposób jego użytkowania musi być dostosowany do podanych wcześniej wymogów.

Korzyści z uprawy międzyplonów:
— następuje wzrost aktywności biologicznej i w konsekwencji poprawa żyzności gleby,
— wzbogacanie gleby w substancję organiczną oraz składniki odżywcze, międzyplony poprawiają wartość stanowiska; wykazano, że zboże uprawiane po międzyplonach daje zwyżkę plonu o 1,5 do 3,0 dt/ ha,
— następuje zmniejszenie kompensacji patogenów w glebie,
— fitosanitarne, czyli oczyszczające oddziaływanie międzyplonów w ogniwach zmianowania, szczególnie z dużym udziałem zbóż, np.75-80 proc. w strukturze zasiewów,
— w okresie jesiennym możliwe jest wykorzystanie niektórych międzyplonów jako pasza uzupełniająca dla przeżuwaczy,
— możliwość ograniczenia wietrznej i wodnej erozji gleb, zwłaszcza gleb lekkich, licznych w naszym województwie,
— międzyplony pozwalają zmniejszyć w sposób naturalny zachwaszczenie pól, a przez to obniżyć wydatki na kosztowne herbicydy,
— od kilku lat są one elementem pakietów w programach rolnośrodowiskowych a obecnie działania rolnośrodowiskowo-klimatycznego, za realizację których rolnik otrzymuje przez okres 5 lat płatności.

mgr inż. Zdzisław Grabowski, specjalista ds. produkcji roślinnej i programów rolnośrodowiskowych

Artykuł ukazał się w miesięczniku "Rolnicze ABC" nr 7 (298) 8 lipca 2015 r.