30% ziemi zagrożone. Kontrowersyjna nowelizacja grozi odbiorem gruntów

Sprawa zmiany przepisów o dzierżawach gruntów rolnych. RPO w postępowaniu TK

Przedsiębiorstwo z branży rolnej złożyło skargę konstytucyjną na nowelizację przepisów dotyczących dzierżawy ziemi rolnej zawartych przed 3 grudnia 2011 r. Do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (sygn. SK 78/25) przystąpił Rzecznik Praw Obywatelskich. Sprawa dotyczy jednej z wielu skarg kwestionujących tzw. „wyłączenia z dzierżaw” – przepisy umożliwiające odebranie dzierżawcom nawet 30% użytków rolnych będących przedmiotem istniejącej umowy.

W ocenie RPO takie zmiany były retroaktywne i niejasne. Nowelizacja z 2011 r. wprowadziła przepisy, zgodnie z którymi nowe umowy dzierżawy zawierałyby klauzulę o możliwości wypowiedzenia z 30% areału, natomiast do już trwających – doprowadzić mogły przepisy przejściowe art. 4 i 5 ustawy nowelizującej

Zgodnie z założeniami resortu rolnictwa celem zmian było ułatwienie pozyskania ziemi przez drobnych rolników.

RPO zwraca jednak uwagę, że założenia mechanizmu „wyłączeń” oraz niejasna treść przepisów budzą istotne zastrzeżenia konstytucyjne

Przedmiot zaskarżenia: Art. 4 ustawy z 16 września 2011 r. – dotyczy umów dzierżawy z Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa zawartych przed 3 XII 2011 r., które nie przewidywały możliwości „wyłączenia” 30% areału. Przepis ten pozwalał ANR/KOWR na jednostronne pomniejszenie powierzchni dzierżawy (do 30%) lub obciążenie dzierżawcy obowiązkiem zwrotu gruntu pod rygorem utraty prawa do dalszej dzierżawy.

Mechanizm obejmował przede wszystkim właścicieli wielkoobszarowych gospodarstw (działki pow. >300 ha po wyłączeniu 30%). Odzyskiwana część ziemi miała trafiać m.in. do rolników indywidualnych.

Zarzuty RPO: RPO wniósł, że art. 4 tej ustawy jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 Konstytucji RP (prawo własności) w związku z art. 2 (zwierzchnictwo narodu), art. 31 ust. 3 (zasada zaufania obywateli), art. 32 (równe traktowanie) oraz art. 20 i 22 (swoboda działalności gospodarczej). W praktyce oznacza to zarzut naruszenia konstytucyjnej ochrony praw majątkowych dotychczasowych dzierżawców.

Wcześniej Trybunał otrzymał pytanie prawne w podobnej sprawie (sygn. P 9/19, 2019 r.), ale w 2020 r. umorzył postępowanie bez merytorycznego rozstrzygnięcia. Obecnie w toku są trzy skargi konstytucyjne dotyczące art. 4 tej ustawy (SK 37/24, SK 65/25 i SK 78/25) – w żadnym z tych postępowań TK jeszcze nie wydał wyroku merytorycznego. RPO brał udział we wcześniejszych postępowaniach tego typu (przystępując do SK 37/24 i SK 65/25) i zgłaszał w nich identyczne zarzuty.

Przedmiotem sporu jest więc to, czy nowa regulacja (wdrażana w trakcie trwania umów) narusza gwarantowane konstytucyjnie prawa właścicieli ziemi i przedsiębiorców rolnych. Rzecznik Praw Obywatelskich postuluje ochronę praw dzierżawców i podkreśla konieczność rewizji kwestionowanych przepisów. Oczekuje się na dalszy ciąg prac TK i rozstrzygnięcie tych skarg konstytucyjnych.