Mieszanki na użytki krótkotrwałe

W intensyfikacji produkcji pasz ważnym czynnikiem jest dobór do mieszanek odmian o dobrej wartości gospodarczej. Wykorzystanie różnic wczesności odmian zapewnia pozyskiwanie równomiernych plonów w sezonie wegetacyjnym, przy zachowaniu wysokiej wartości paszowej. Zróżnicowanie odmian pod względem dynamiki wzrostu i rozwoju roślin umożliwia wcześniejsze rozpoczynanie wypasu.

Pastwiska przemienne

Pastwiska przemienne to możliwość stworzenia dobrych warunków zdrowotnych dla młodych zwierząt. Na krótkotrwałych przemiennych pastwiskach można utrzymać nawet lepsze warunki zoohigieniczne niż na pastwiskach trwałych. Użytkowane zazwyczaj przez dwa pełne sezony wegetacyjne są wolne od czynników chorobotwórczych w postaci dużych ilości jaj i larw pasożytów zwierzęcych, np. tasiemców, nicieni żołądkowo-jelitowych, płucników i motylicy wątrobowej. Z tego względu warto je przede wszystkim wykorzystać do wypasu młodych sztuk (cieląt, jałówek i jagniąt), które są najbardziej narażone na zakażenia rozmaitymi pasożytami.

Drugi istotny argument przemawiający za, to pozostawienie znakomitego stanowiska dla roślin następczych po zakończeniu użytkowania. Bogaty system korzeniowy traw i roślin motylkowatych jest źródłem resztek pożniwnych, które użyźniają glebę. Zwiększa się w niej ilość azotu, a górne warstwy wzbogacone zostają w wapń, fosfor, potas i magnez. Poprawia się też struktura fizyko-chemiczna i aktywizuje biologiczne środowisko glebowe. Przez 2-3-letnie użytkowanie pastwiskowe poprawia się także zdrowotność gleby. Wiele patogenów i szkodników roślin charakterystycznych dla upraw na glebach ornych, w zbiorowiskach trawiasto-motylkowatych nie znajduje swoich żywicieli i odpowiednich warunków do rozwoju, przez co ginie. Ponadto użytki przemienne dzięki dużej aktywności mikroflory występującej w darni, przyczyniają się do skutecznego unieszkodliwiania toksycznych związków chemicznych, które są pozostałościami po stosowanych pestycydach.

Ważny jest także ich pozytywny wpływ na zmniejszenie zachwaszczenia gleby. Większość gatunków synantropijnych zachwaszczających uprawy polowe nie wytrzymuje konkurencji mieszanek, a dodatkowo spasanie i zasilanie pastwisk przemiennych nawozami przy dużym zwarciu runi eliminuje chwasty. Podczas wypasania zwierzęta zjadają część chwastów lub niszczą je przez deptanie.

Po pastwiskach przemiennych plony zbóż (pszenicy lub jęczmienia) zwiększają się o 40-50 proc. w pierwszym roku uprawy, o tyle samo wzrasta też produkcyjność uprawy rzepaku. Plon ziemniaków wzrasta średnio o 25 proc. Użytki przemienne są szczególnie dobrym przedplonem dla lnu zwyczajnego włóknistego. Uzyskuje się nie tylko wyższe plony słomy, ale także lepszą techniczną jakość włókna. Decyduje o tym duża zawartość potasu w glebie, nagromadzonego po pastwisku, oraz odpowiedni stosunek K:N (minimum 2,5:1, a im jest on szerszy, tym lepiej).

Gatunki i odmiany do mieszanek

Wybór składników do mieszanek na pastwiska przemienne jest bardziej elastyczny niż w przypadku zasiewu pastwisk trwałych. Proporcje udziału traw niskich do wysokich mogą być mocno zróżnicowane (od 1:4 do nawet 2:1 w warunkach gleb suchych). Skład gatunkowy oraz ilość wysiewu dopasowuje się głównie do rodzaju i wilgotności stanowisk (tab. 1).

Najszybciej przyrastające rośliny danej odmiany lub paru odmian w mieszance wyznaczają terminy użytkowania pastwiskowego — „dojrzałość paśną”.
Rozpiętość gatunkowo-odmianowa w rytmie rozwojowym pierwszego wiosennego odrostu traw w warunkach Polski sięga 40 dni. Warto podkreślić, że jeśli przykładowo mieszanki pastwiskowe, wysiane na glebie ciężkiej, mają dać wcześnie użytkowaną ruń, wtedy powinny być one komponowane ze średnio wczesnych odmian kostrzewy łąkowej, wczesnych odmian tymotki łąkowej oraz odmian koniczyny białej, dobrze adaptujących się w siewie mieszanym z trawami.

Gatunki i odmiany nadające się do założenia pastwisk przemiennych:

— kostrzewa łąkowa — odmiany różnią się między sobą głównie zwartością (gęstością) runi i dynamiką odrastania po wypasach. Preferowane są: Amelka, Anturka, Ardenna, Barvital, Darimo, Justa, Pasja, Skiba;

— kupkówka pospolita — odmiany różnią się głównie zwartością runi, rozkładem plonowania w okresie wegetacji oraz wczesnością. Polecane są m.in.: wczesne — Amera, Amila, Bepro, Trerano — szybko odrastające wiosną, a także średnio wczesne — Dika, Nera, Baridana i średnio późne — Tukan, Zora;

— tymotka łąkowa — odmiany różnią się dynamiką odrastania roślin po zbiorach i rozkładem plonowania w okresie wegetacji. Polecane: Karta, Lischka, Orlica, Owacja, Promesse, Prosna, Secesja, Skald;

— życica trwała — wybór odmian jest największy spośród wszystkich gatunków traw — przynajmniej 40 odmian zarejestrowanych. Różnią się one głównie zimotrwałością, terminem kłoszenia się roślin i potencjałem plonowania. Różnice między odmianami uprawnymi w rozpiętości kłoszenia się roślin w obrębie niektórych gatunków sięgają 40 dni, np. odmiana Anakonda bardzo wcześnie kłosząca się i odmiana późna Tivoli. Tak znaczące różnice wczesności warto wykorzystać w celu wyrównywania plonów w sezonie wegetacji, zachowując dużą wartość pokarmową. W mieszankach na pastwiska warto uwzględnić pary odmian: wczesna + późna oraz diploidalna (2n) + tetraploidalna (4n);

— koniczyna biała — nadają się odmiany średniolistne, o gęstym zadarnieniu, dobrze adaptujące się w siewie mieszanym z trawami, np. Liflex, Riesling, Tasman. Korzystny dodatek stanowią odmiany drobnolistne, których jednak brakuje w sprzedaży w Polsce.

W obrębie odmian kostrzewy czerwonej rozłogowej warto wskazać na lepszą jakość plonów zielonki odmiany Anielka, która cechuje się mniejszą zawartością włókna w kolejnych odrostach, przy jednocześnie optymalnej zawartości białka ogólnego (tab. 2). Mniej włókna w suchej masie wykazuje też odmiana Domena, odznaczająca się także większą zawartością białka. Odmiany kostrzewy trzcinowej: Fuego, Kora, Odys, Rahela cechują się dużą odpornością na suszę i mają małe wymagania glebowe.

Na pastwisko, które jest intensywnie użytkowane, nadaje się mieszanka dwuskładnikowa odmian życicy trwałej i koniczyny białej. Jest to typowa mieszanka duńska, złożona w 50 proc. z odmian życicy trwałej 2n i 4n oraz 50 proc. odmian koniczyny białej (w 1/3 odmiany drobno- listne i w 2/3 odmiany średniolistne). Efekty produkcyjne takiej mieszanki są niewątpliwie lepsze niż zasiewu tylko traw. Należy zaznaczyć, że pastwiska obsiane trzy i więcej składnikowymi mieszankami warto wypasać przynajmniej przez 3 lata.

Mieszanki motylkowato-trawiaste najlepiej plonują tam, gdzie warunki uprawy są korzystne przede wszystkim dla rośliny motylkowatej. Jednak dzięki udziałowi traw w mieszankach, pastwiska są mniej wrażliwe na niekorzystne uwarunkowania i błędy agrotechniczne.

Kośne użytki przemienne

Najlepsze efekty w użytkowaniu kośnym mieszanek koniczynowo-trawiastych uzyskuje się w ciągu dwóch lat pełnego użytkowania. Przy zbiorze trzech pokosów koniczyny czerwonej z tymotką oraz z kostrzewą łąkową można w dobrych warunkach agrotechnicznych uzyskać 300 dt suchej masy z 1 ha z pierwszego i drugiego roku użytkowania. Do mieszanek poleca się szczególnie tetraploidalne odmiany koniczyny czerwonej, lepiej adaptujące się i plonujące z trawami, zwłaszcza w drugim roku. Warto zwrócić uwagę, że koniczyna czerwona z trawami bardziej nadaje się do uprawy na glebach średnio zwięzłych o odczynie do lekko kwaśnym do obojętnego.

Rośliny koniczyny po zasiewie rosną powoli, ponieważ system korzeniowy jest słabo rozwinięty, przez co nie może pobierać wody i składników mineralnych z głębszych warstw gleby. Dlatego też uprawa mieszanek koniczynowo-trawiastych na glebach mocno przepuszczalnych i lżejszych może być zawodna.

Z kolei lucerna ma mniejsze wymagania wodne niż koniczyna, ale większe potrzeby termiczne i wymaga gleb zasobnych w wapń, o odczynie zbliżonym do obojętnego lub zasadowym. Mieszanki lucerny z trawami można wysiewać na kompleksie żytnim i zbożowo-pastewnym mocnym, ale nie zakwaszonym. Lucerna w mieszankach z trawami użytkowana przez trzy lata może dać plon 600-650 dt/ha s.m.

Przy wyborze odmian trzeba zwracać uwagę na tempo odrastania roślin po pokosach. W okresie wzrostu i rozwoju roślin zachodzą duże zmiany jakościowe. Dotyczą one wielkości, liczby, masy liści i pędów, co rzutuje na wartość pokarmową zbieranej zielonki. Liście są najcenniejszym elementem strukturalnym skoszonej zielonej masy. Zawierają dużo białka i karotenu, znacznie więcej niż łodygi. W fazie pąkowania w suchej masie liści lucerny znajduje się ponad 20 proc. białka ogólnego, podczas gdy w łodygach jest go dwa razy mniej.

Największe zmiany dotyczą pierwszego wiosennego odrostu. W fazie wegetatywnej zawartość włókna surowego w odmianach lucerny wynosi 22-24 proc., w pełni pąkowania 25-27 proc., a po zakończeniu pąkowania 28-30 proc. suchej masy. W tych stadiach rozwoju roślin mniejszą zawartością włókna (w tym także celulozy) cechują się odmiany wielolistkowe, przykładem których są odmiany Legendairy i Perfecta.

Przy zbiorze czterech pokosów w roku odmiany wielolistkowe potrafią dać plon ponad 40 dt białka ogólnego z 1 ha (rys. 1). Wpływa na to obfitsze ulistnienie roślin tych odmian w porównaniu z tradycyjnymi odmianami trójlistkowymi.

Dobrze zgrać komponenty

Bardzo ważnym elementem uprawy jest odpowiedni wybór składników mieszanki. Składniki w mieszance motylkowatych z trawami powinny cechować się zbliżonym rytmem rozwoju roślin, które też silnie nie konkurują o światło i wodę oraz mają podobne wymagania termiczne. Mieszanki uprawiane na paszę objętościową najczęściej uwzględniają 2-4 gatunki, z tym że jeden z nich jest dominujący, a pozostałe są uzupełnieniem. Wolniej rozwijające się gatunki traw są dobrymi komponentami dla motylkowatych, gdyż we wczesnej fazie rozwoju (wczesną wiosną) koniczyny i lucerna rozwijają się wolniej.

Spośród traw wysokich w mieszankach z koniczyną czerwoną dobrze plonującymi komponentami są: tymotka i kostrzewa łąkowa, natomiast lucerna daje lepsze wyniki w mieszance ze stokłosami (bezostna i uniolowata) i kostrzewą trzcinową. Jeżeli w skład mieszanki miałyby wchodzić takie trawy, jak kupkówka pospolita lub życica wielokwiatowa (gatunki o dużej konkurencyjności), wówczas dawki nawozów azotowych należy zmniejszyć.

Po wyborze mieszanki trzeba podjąć decyzję o sposobie jej wysiewu. Mieszankę można wysiewać w roślinę ochronną lub zdecydować się na siew czysty. Jednak ze względu na powolny początkowy wzrost i rozwój motylkowatych oraz dużą konkurencję chwastów, bezpieczniejsza dla mieszanki jest wsiewka w roślinę ochronną. Najpowszechniej stosuje się jako roślinę ochronną jęczmień jary, uprawiany na ziarno, wysiewany w ilości 100-120 kg/ha, albo owies przeznaczony na zieloną masę, wysiewany w ilości 120-140 kg/ha. Wsiewkę można wykonać wtedy, gdy temperatura gleby wynosi 8-10oC. Gleba musi mieć także dobrą wilgotność. Po zbiorze rośliny ochronnej, odrost lucerny (ściernianki) powinien być skoszony możliwie jak najpóźniej, gdy rośliny dobrze się rozrosną. Ściernianki się nie wypasa, ponieważ młode rośliny lucerny są bardzo wrażliwe na udeptywanie.