Gdy niższe plony z użytków zielonych - podsiew, nawożenie, czy pełna uprawa?

W porównaniu z krajami o intensywnej produkcji rolniczej, gdzie pastwiska stanowią np. 50-70 proc. trwałych użytków zielonych (TUZ), oznacza to postępującą ekstensyfikację produkcji w rolnictwie w ogóle, a szczególnie na trwałych użytkach zielonych.

Degradacja oznacza niższe plony

Odpowiednio utrzymane oraz pielęgnowane TUZ mogą dawać plony na poziomie około 8-10 t suchej masy na ha, o optymalnej wartości pokarmowej oraz dobrej smakowitości. Uzyskanie takich plonów jest możliwe jedynie na łąkach i pastwiskach o odpowiednim składzie botanicznym runi.

Zmniejszenie plonowania oraz występowanie w runi chwastów i traw o niskiej wartości gospodarczej są niepokojącymi sygnałami, wskazującymi na zaawansowany proces degradacji. Jest on jedynie następstwem niekorzystnych warunków siedliskowych oraz błędów w pratotechnice (red.: zespół zabiegów agrotechnicznych stosowanych na użytkach zielonych przy uprawie, zagospodarowaniu i użytkowaniu łąk oraz pastwisk trwałych i przemiennych; źródło: PWN). W zależności od stopnia degradacji oraz położenia użytków, można zastosować jeden z trzech podstawowych sposobów odnawiania: metodą nawożenia i racjonalnego użytkowania, metodą podsiewu (tradycyjną lub za pomocą siewników specjalistycznych) oraz metodą ponownej uprawy.

Ważny odczyn gleby

Duży udział roślin bobowatych w runi wymaga bardziej zasadowego odczynu gleb (wyższe wartości pH), zarówno mineralnych, jak i organicznych. Odczyn gleb należy poprawiać poprzez jesienne wapnowanie, w ilościach zależnych od pH oraz zawartości węgla w glebie. Dawki wapna, w przeliczeniu na CaO należy stosować rosnąco ze wzrostem zawartości węgla w glebach. W renowacji metodą nawożenia oraz podsiewu, ze względu na ryzyko uszkodzenia starej darni, nie zaleca się stosowania tlenkowej formy wapna, lecz węglanową lub węglanowo-magnezową. W warunkach tzw. pełnej uprawy (ponownej) dopuszcza się stosowanie tlenkowej formy wapna po orce.

Sposoby odnawiania TUZ-ów

W zależności od stopnia degradacji oraz warunków siedliskowych odnawianie trwałych użytków zielonych można przeprowadzić jedną z trzech metod:
— nawożenia i racjonalnego użytkowania,
— podsiewu (tradycyjnie lub z użyciem specjalistycznych siewników),
— ponownej uprawy.

Metoda nawożenia i racjonalnego użytkowania

Metodę tą stosuje się, gdy stosunki wodne są właściwie uregulowane; w runi występuje co najmniej 20-30 proc. wartościowych traw i roślin bobowatych; udział uciążliwych chwastów tworzących kępy oraz rozłogi, a także azoto- i potasolubnych nie przekracza 10 proc.; TUZ jest położony na terenach falistych, gdzie stosowanie innych metod (takich jak podsiew lub orka) jest utrudnione lub niemożliwe oraz istnieje niebezpieczeństwo erozji gleby. Metodę tą stosuje się, gdy mała produktywność runi jest spowodowana głównie niedoborem składników pokarmowych lub ich niewłaściwymi proporcjami. Jeżeli to konieczne, należy uregulować pH gleby.

Stosuje się dawkę „uderzeniową” nawożenia, na poziomie około 300 kg NPK/ha, pobudzającą rozwój traw wysokich. Stosuje się 100 proc. więcej fosforu, 50 proc. więcej potasu oraz około 100 proc. więcej azotu — w zależności od zasobności oraz rodzaju gleby i warunków wilgotnościowych.

Na glebach organicznych zwłaszcza w siedliskach posusznych, należy ograniczyć nawożenie azotem, ponieważ z masy organicznej gleby w procesie postępującej jej mineralizacji, uwalniane są duże jego ilości. Przywrócenie odpowiedniego stosunku składników nawozowych, połączone z zabiegami pielęgnacyjnymi, prowadzi do wzrostu plonowania i poprawy składu botanicznego runi. W celu uzyskania szybszego efektu można okresowo zmienić sposób użytkowania. Wypasanie łąki powoduje zwiększenie zadarnienia oraz eliminację chwastów w wyniku ich przygryzania i udeptywania.

Zalety metody nawożenia: małe koszty zagospodarowania; możliwość zastosowania w różnych warunkach terenowych i siedliskowych; utrzymanie różnorodności florystycznej zbiorowisk roślinnych, w tym gatunków przyrodniczo cennych.
Wady metody nawożenia: powolna sukcesja wartościowych gatunków traw i roślin bobowatych po zastosowanym nawożeniu; efekty plonotwórcze dopiero w drugim lub trzecim roku.

Metoda podsiewu

Stosuje się, gdy: odnawiana powierzchnia jest wyrównana; udział wartościowych gatunków traw oraz roślin bobowatych w runi jest niewielki; duży jest udział roślin o małej wartości paszowej; występuje nadmierny, ponad 40 proc. udział chwastów; udział uciążliwych chwastów tworzących kępy oraz rozłogi nie przekracza 20 proc.; darń uległa uszkodzeniu w czasie zimowania lub ucierpiała podczas długotrwałej stagnacji wody. Warunkami udanego podsiewu są: ograniczenie konkurencyjności starej darni sposobami mechanicznymi lub chemicznymi; uwilgotnienie gleby optymalne dla wzrostu młodych siewek roślin; dobór odpowiednich gatunków roślin; utrzymanie optymalnego odczynu gleby lub doprowadzenie do niego; odpowiednie nawożenie z ograniczeniem azotu.

Podsiew zdegradowanych zbiorowisk trawiastych polega na wprowadzeniu nasion w darń pierwotną, bez jej całkowitego niszczenia. W pratotechnice rozumie się go jako uzupełnienie lub wzbogacenie składu botanicznego zbiorowisk roślinnych. Przetrwanie nowych gatunków wprowadzonych w starą darń jest utrudnione ze względu na jej dużą konkurencyjność, której osłabienie jest niezmiernie ważne.

Najdogodniejszym wiosennym terminem podsiewu w siedliskach posusznych jest pierwsza dekada kwietnia, na glebach torfowo-murszowych druga połowa kwietnia, a na glebach podmokłych pierwsza dekada maja. Optymalnym terminem podsiewu letniego na glebach organicznych jest druga połowa sierpnia, a na mineralnych do połowy września.

Istnieją mechaniczne oraz chemiczne możliwości niszczenia starej darni. Przed podsiewem, niezależnie od sposobu, należy zastosować niskie koszenie.

Mechaniczne sposoby niszczenia starej darni

W tradycyjnych sposobach powierzchniowej uprawy stosuje się ciężką bronę lub glebogryzarkę. Brony zębowe na glebach lekkich lub średnich stosuje się dwu- lub trzykrotnie wzdłuż, na skos lub w poprzek łąki. Na glebach średnich oraz ciężkich skuteczniejszym sposobem jest dwukrotne zastosowanie brony talerzowej. Przyjmuje się, że przygotowana do podsiewu jest powierzchnia pozbawiona darni w około 50 proc. Gryzowanie niszczy i rozdrabnia darń, mieszając jej pozostałości z glebą.

Na glebach mineralnych należy je stosować co najmniej dwa razy na różnych głębokościach (pierwszy na ok. 7 cm, drugi ok. 10 cm). W warunkach zbyt mało wyrównanej powierzchni należy stosować włókę belkową oraz dwukrotne wałowanie.

Na glebach organicznych wystarczające jest jednokrotne gryzowanie, ograniczające nadmierne ich spulchnianie, które przyspiesza mineralizację masy organicznej. Wszystkie zabiegi na glebach organicznych należy wykonać jak najszybciej po sobie, nie dopuszczając do przesuszenia ich wierzchniej warstwy. Istotne znaczenie, warunkujące udany podsiew, ma ugniatanie powierzchniowe ciężkim wałem łąkowym przed siewem nasion oraz po nim.

Chemiczne metody niszczenia starej darni

W zależności od rodzaju zachwaszczenia stosuje się chemiczne metody niszczenia starej darni herbicydami selektywnymi lub totalnymi. Najskuteczniejszym sposobem ograniczenia zachwaszczenia podczas renowacji metodą podsiewu jest zastosowanie herbicydów. Obecność w runi wartościowych traw oraz duży udział (30-50 proc.) ziół i chwastów, takich jak: brodawnik jesienny, gęsiówka piaskowa, gwiazdnica pospolita, jaskier ostry, jaskier rozłogowy, krwawnik pospolity, mniszek pospolity, ostrożeń polny, pokrzywa zwyczajna, szczaw kędzierzawy, szczaw tępolistny, szczaw zwyczajny, sit rozpierzchły, sit skupiony i inne, wymaga użycia właściwego herbicydu selektywnego, który nie zniszczy wartościowych traw.

Po obumarciu chwastów ruń należy skosić i usunąć przed przystąpieniem do podsiewu z zastosowaniem 60-70 proc. normy pełnego wysiewu mieszanki. Gdy brak jest wartościowych traw lub ich udział w runi jest niewielki, duży jest natomiast udział (30-50 proc.) uporczywych chwastów, takich jak: barszcz zwyczajny, pokrzywa zwyczajna, szczaw kędzierzawy, szczaw tępolistny, trybula leśna, sit rozpierzchły, sit skupiony, turzyce zbitokępkowe, lub/oraz chwastów jednoliściennych, takich jak śmiałek darniowy, perz właściwy, kłosówka wełnista, wyczyniec kolankowaty, wiechlina roczna itp., uzasadnione jest użycie herbicydu totalnego. Powoduje on całkowitą eliminację gatunków starej darni i stwarza doskonałe warunki dla rozwoju siewek, bez konieczności jej przeorywania.
Po usunięciu obumarłych roślin stosuje się 100 proc. normy wysiewu zalecanej przy pełnej uprawie. W zwalczaniu sitów rozpierzchłego i skupionego, stosuje się ww. herbicydy, gdy rośliny odrosną powyżej 10 cm po jesiennym lub wczesnowiosennym wykoszeniu

Po zastosowaniu herbicydów należy przestrzegać okresów karencji (od 10 do 20 dni), zwłaszcza w wypasie zwierząt.

Podsiew bezpośredni

Siew nasion można wykonać ręcznie lub z wykorzystaniem siewników zbożowych po podwieszeniu redlic. Używając siewnika do podsiewu roślinami bobowatymi, należy zastosować balast (trociny lub piasek zmieszany z nasionami), celem równomiernego wysiewu oraz nie przekroczenia przyjętej jego normy. Następnie konieczne jest wałowanie gładkim wałem w celu dociśnięcia nasion do podłoża i uzyskania lepszego podsiąku wody do górnej warstwy gleby. W nowoczesnych sposobach podsiewu nasiona wprowadza się bezpośrednio do gleby. Do tego celu wykorzystuje się specjalistyczne siewniki. Wyróżnia się dwa główne ich typy: agregaty rotacyjne pasmowo-gryzujące oraz szczelinowe — nacinające darń. W siewnikach szczelinowych znajdują się redlice nacinające (krojem talerzowym lub nożem) starą darń i w miejscu nacięcia (szczeliny) wprowadzające nasiona. W agregatach rotacyjnych pasmowo gryzujących starą darń (około 50 proc.) nasiona wprowadza się do gleby jednocześnie z pasmowym gryzowaniem darni za pomocą mikrogryzarek. Skuteczność podsiewu tymi agregatami zależy od warunków wilgotnościowych oraz rodzaju gleby.

W warunkach gleb torfowo-murszowych, ze względu na znaczną ich plastyczność i często niedostateczne nacięcia szczelin, zdecydowanie skuteczniejsza jest metoda rotacyjna (pasmowo gryzująca).

Pielęgnacja runi po podsiewie bez względu na sposób wykonania podsiewu to prace pielęgnacyjne ograniczające się głównie do właściwego nawożenia (z ograniczeniem lub zaniechaniem stosowania azotu) oraz przyspieszone koszenie, zarówno runi łąkowej, jak i pastwiskowej. Na pastwiskach, ze względu na możliwe niszczenie nowo wprowadzonych gatunków, zarówno poprzez ich wydeptywanie, jak i wyrywanie przez bydło w trakcie pobierania paszy — wskazane jest dwukrotne koszenie przed przystąpieniem do wypasu

Korzyści, zalety i wady podsiewu

Korzyści wynikające z zastosowania siewu bezpośredniego w darń to: zmniejszenie czasochłonności i energochłonności prac; koszty zabiegu mniejsze niż podsiewu tradycyjnego; dobre umieszczenie nasion w glebie; równoczesna poprawa jakości i ilości plonu; lepsze wykorzystanie opadów oraz ich retencji w glebie; możliwość zagospodarowania terenów o małej miąższości gleby oraz narażonych na erozję.

Zalety podsiewów: znacznie niższe koszty niż metody całkowitego niszczenia starej darni i ponownego obsiewu; możliwość uzyskania korzystnego składu gatunkowego runi o dużej różnorodności florystycznej; utrzymanie w runi pewnej ilości wartościowych gatunków przystosowanych do istniejących warunków siedliskowych; ograniczenie mineralizacji oraz erozji gleb. Wady podsiewów: ograniczone wschody w warunkach wystąpienia okresów posusznych po wykonanych podsiewach; zawodność podsiewów w warunkach dużego udziału w darni roślin dwuliściennych mogących zdominować podsianą ruń.

Pełna uprawa

Odnawianie metodą pełnej uprawy stosuje się po radykalnej zmianie stosunków wodnych lub gruntownym porządkowaniu terenu użytku zielonego oraz gdy w runi licznie występują gatunki tworzące kępy (turzyce, sity, śmiałek darniowy).

Odnawianie tą metodą rozpoczyna się od zniszczenia starej darni. Można wykonać to w sposób mechaniczny bądź chemiczny, poprzez stosowanie herbicydów totalnych, lub połączyć te metody. W metodzie pełnej uprawy stosuje się specjalne pługi o odkładnicy śrubowej, odwracające wyoraną skibę o 180 st. Dzięki temu stara roślinność zostaje przykryta warstwą gleby, co przeciwdziała ponownemu wzrostowi i prowadzi do jej całkowitego zniszczenia. Głębokość orek jest ustalana w zależności od pokrywy roślinnej oraz stopnia nierówności terenu. Orki na glebach mineralnych przeprowadza się jesienią, a na organicznych wiosną, w celu uniknięcia nadmiernej mineralizacji (dostarcza ona dodatkowego azotu, a zjawisko to określa się mianem „renty darniowej”). Następnie stosuje się inne zabiegi uzupełniające (talerzowanie, bronowanie oraz wałowanie), często połączone z naważeniem, mające przygotować glebę do wysiewu.

Po wysianiu nasion mieszanki (100 proc. normy + ewentualnie roślina ochronna, którą może być życica wielokwiatowa lub westerwoldzka) stosuje się wał łąkowy, w celu zapewnienia lepszego podsiąku wody oraz dociśnięcia nasion do gleby. W celu pobudzenia krzewienia się traw oraz zmniejszenia udziału w nowej runi chwastów dwuliściennych stosuje się koszenie pielęgnacyjne.
W przypadku inwazyjnego pojawienia się chwastów dwuliściennych dopuszcza się oprysk herbicydem selektywnym.

Co decyduje o powodzeniu?

Główne wady renowacji runi metodą pełnej uprawy to duża praco- oraz energochłonność; uruchamianie dużego ładunku głównie azotu, w wyniku rozkładu zgromadzonej masy organicznej (nadziemnej i podziemnej) oraz masowe wypadanie siewek w razie wystąpienia suszy.

Efekty zagospodarowania TUZ metodą pełnej uprawy zależą od dokładności wykonania zabiegów uprawowych; odczynu gleby i nawożenia; terminu siewu (uwzględniającego uwilgotnienie gleby); sposobu siewu (rzutowy, rzędowy, w roślinę ochronną); zabiegów pielęgnacyjnych runi, polegających na koszeniu odchwaszczającym oraz odpowiednim nawożeniu azotem (30-40 kg N/ha).

O powodzeniu zabiegu podsiewu w dużej mierze decyduje dobór odpowiednich gatunków i odmian traw. Należy stosować gatunki oraz odmiany o szybkim tempie początkowego wzrostu i rozwoju oraz dużej konkurencyjności wobec starej darni. Szczególnie pożądane są cechy takie jak: odporność na niedobór światła w początkowym etapie rozwoju i wzrostu, zdolność szybkiego ukorzeniania się w starej darni oraz odporność na choroby i szkodniki. W celu polepszenia jakości runi poprzez zwiększenie w niej zawartości cukrów rozpuszczalnych zwiększa się udział odmian tetraploidalnych w mieszankach łąkowych i pastwiskowych. Do sporządzonych mieszanek nasion traw i roślin bobowatych zaleca się dodawać ok. 3-5 kg/ha nasion życicy wielokwiatowej, a do mieszanek łąkowych niekiedy i życicy trwałej. Trawa ta, charakteryzująca się dużą siłą konkurencyjną i szybkimi wschodami po wysiewie, odgrywa rolę rośliny ochronnej. Zapobiega m.in. nadmiernemu rozwojowi chwastów na nowo zasiewanych łąkach. Życica wielokwiatowa jest gatunkiem krótkotrwałym i po spełnieniu funkcji rośliny ochronnej, zwykle podczas intensywnego użytkowania, ustępuje ze zbiorowiska roślinnego. Dodatek jej nasion nie jest polecany do obsiewu łąk i pastwisk na glebach organicznych.

Degradacja TUZ jest następstwem zmian warunków wzrostu i rozwoju roślin.

Czynniki edaficzne (degradacja siedliska glebowego):
— wyjaławianie się gleby ze składników pokarmowych,
— postępujący wzrost zakwaszenia gleby,
— podtopienia, zabagnienia, długotrwałe zalewy (szczególnie w okresie wegetacji),
— przesuszenie w wyniku nadmiernego obniżenia poziomu wód gruntowych, zwłaszcza w glebach organicznych,
— niszczenie darni przez dzikie zwierzęta (dziki, krety, nornice oraz inne);

Czynniki klimatyczne:
— wysokie temperatury powietrza oraz silne przesychanie gleby słabo zadarnionej powierzchni,
— przymrozki późnowiosenne oraz wczesnojesienne;

Czynniki antropogeniczne (red.: związane pośrednio lub bezpośrednio z działalnością człowieka):
— wadliwa regulacja stosunków powietrzno-wodnych,
— brak konserwacji urządzeń melioracyjnych,
— brak nawożenia lub jego niski poziom, niedostateczny w warunkach aktualnej zasobności,
— zbyt wysokie nawożenie lub niewłaściwe sposoby aplikacji nawozów naturalnych (obornika, gnojowicy lub gnojówki) w gospodarstwach o dużej obsadzie bydła,
— zbyt późny termin zbioru,
— zbyt niskie koszenie,
— wieloletnie jednostronne użytkowanie kośne lub pastwiskowe,
— pozostawienie nieskoszonej runi lub niedojadów,
— zaniechanie użytkowania.