Jesienne szkodniki i choroby zbóż

Często zdarza się, że grzyby chorobotwórcze już po wschodach wyrządzają szkody w uprawach ozimych zbóż. Kontrola roślin będących materiałem zakaźnym na rok następny jest bardzo ważna. W okresie jesiennym na zbożach ozimych można zaobserwować objawy chorobowe min.: mączniaka prawdziwego, zgorzeli czy łamliwości źdźbła zbóż.

Mączniak prawdziwy zbóż i traw

Choroba zaliczana do najważniejszych i najpowszechniej występujących chorób zbóż. Największe szkody wyrządza w uprawach jęczmienia i pszenicy, a w mniejszym stopniu na plantacjach owsa. Występowanie tej choroby jest ściśle skorelowane z cechami genetycznymi odmiany. Pierwsze objawy choroby na oziminach można zaobserwować już jesienią w fazie drugiego liścia (początkowo biały, kłaczkowaty nalot, który z czasem ciemnieje i przybiera szarą barwę). Termin zwalczania na jęczmieniu ozimym przypada wówczas, gdy dolne — starsze (pierwsze objawy) liście roślin są porażone od 50-70 proc.

Zgorzele

Zgorzel podstawy źdźbła występuje powszechnie w uprawach zbóż, głównie na pszenicy ozimej. Rośliny ulegają porażeniu już w stadium siewki. Patogen poraża korzenie, które czernieją i zamierają. Symptomami porażenia są wężykowato poskręcane kiełki zbóż ozimych, często zamierające przed wydostaniem się na powierzchnię gleby (przerzedzenie zasiewów). Rośliny, które przeżyły są osłabione, krzewią się gorzej i później. Gdy sprawcą choroby jest grzyb z rodzaju Fusarium, choroba może się również rozprzestrzenić na podstawę źdźbła (fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni).
Warunki meteorologiczne mają duży wpływ na przeżywalność patogena w glebie i przebieg procesu porażenia zbóż. Ograniczeniu choroby sprzyja nieco opóźniony siew ozimin i utrzymywanie gleby w dobrej kulturze oraz zaprawianie nasion.

Łamliwość źdźbła zbóż

Pierwsze objawy tej choroby tj. plamy w kształcie kresek lub soczewek na pochwach liściowych (początkowo trudne do rozpoznania), można zaobserwować już jesienią. W późniejszym okresie plamy są jaśniejsze z brunatną obwódką. Najbardziej sprzyjającym okresem do infekcji jest wilgotna i stosunkowo ciepła jesień, ponieważ koleoptyl siewek (red. w zarodkach traw pochewka wykształcająca się jako pochwiasta część liścienia) w tym okresie jest najbardziej podatny na porażenie przez grzyb. Ograniczeniu choroby sprzyja wczesne i dokładne wykonanie orki oraz prawidłowy płodozmian.

Szkodniki w zbożach ozimych

Do najważniejszych szkodników upraw zbóż ozimych w tym okresie należą: mszyce jako wektory chorób wirusowych, łokaś garbatek, śmietka ozimówka, lenie, ploniarka zbożówka, oraz rolnice.

Mszyca czeremchowo-zbożowa — jest to gatunek dwudomny, który zimuje w postaci jaj na roślinach z rodzaju Padus sp., szczególnie na czeremsze zwyczajnej. Żywicielem letnim dla tej mszycy są zboża i trawy, na których rozwija się do 12 pokoleń. Przeloty na żywiciela zimowego — np. na czeremchę zwyczajną rozpoczynają się w połowie września i trwają do listopada. Czynnikiem, który sprzyja kontynuacji rozwoju mszycy czeremchowo-zbożowej na oziminach jest wystąpienie w sezonie wegetacyjnym temperatury powyżej +20C. Im dłużej się ona utrzymuje tym więcej mszyc zmienia swój cykl rozwojowy i kontynuuje rozwój na żywicielach letnich.

Mszyca zbożowa — jest nieco większa od mszycy czeremchowo-zbożowej. Dorosłe, uskrzydlone osobniki, a także larwy mogą mieć żółtozielone, zielone lub czerwonobrązowe zabarwienie. Cechą charakterystyczną tego gatunku są czarne syfony, które są wyraźnie widoczne na tle odwłoka. Jest to gatunek jednodomny, który żeruje na zbożach, kukurydzy, trawach itp. W ciągu roku rozwija się kilkanaście pokoleń. Ciepłe i bezdeszczowe jesienie powodują wydłużenie się okresu rozwoju szkodnika.

Mszyce przenoszą wirusy

Bezpośrednia szkodliwość mszyc wynika z wysysania soków z roślin. Młode rośliny zaatakowane przez mszyce mają zahamowany wzrost, słabiej się krzewią, a w przypadku licznego wystąpienia szkodników mogą zamierać. W okresie jesiennym ważniejsza jest jednak szkodliwość pośrednia wynikająca ze zdolności do przenoszenia chorób wirusowych zbóż.

Bardzo duże znaczenie ma mszyca czeremchowo-zbożowa, która jest głównym wektorem wirusów wywołujących żółtą karłowatość jęczmienia (BYDV) — groźnej choroby atakującej wszystkie gatunki zbóż. W roślinach zainfekowanych jesienią, wirus może namnażać się dłużej i w efekcie objawy choroby obserwowane wiosną następnego roku będą silniejsze. Progiem szkodliwości dla mszyc jesienią na oziminach jest pojawienie się pierwszych osobników na plantacji. Wówczas należy zapobiegawczo wykonać zabieg w celu ochrony przed wirusami przenoszonymi przez te mszyce. W rejonach zagrożenia żółtą karłowatością jęczmienia, w przypadku wczesnych siewów należy przeprowadzić prewencyjnie zwalczanie mszyc po upływie 5-6 tygodni od siewu.

Środki ochrony roślin dopuszczone do stosowania w zwalczaniu mszyc jako wektorów żółtej karłowatości jęczmienia według Zaleceń Ochrony Roślin IOR-PIB to: Karate Zeon 050 CS — dawka 0,1 l/ha; Wojownik 050 CS — 0,1 l/ha

Łokaś garbatek — jest pospolitym chrząszczem należącym do rodziny biegaczowatych. Samice składają jaja w szczeliny ziemi w ilości od 80-100 sztuk od czerwca do września. Po 2 tygodniach wylęgają się larwy, które drążą chodniki w ziemi na głębokości do 30 cm, w celu ukrycia w ciągu dnia. O zmroku wychodzą i rozpoczynają żerowanie na młodych roślinach zbóż oraz na trawach, zjadając tkankę miękiszową pozostawiają tylko nerwy. Objawami żerowania są postrzępione liście, a niekiedy poszczególne źdźbła lub całe rośliny wciągane są do norek. Larwy zimują w ziemi, a wiosną kontynuują żerowania na młodych zasiewach zbóż jarych. Dorosłe osobniki pojawiają się w czerwcu i lipcu.

Zabiegi uprawowe i zmianowanie, jak również niszczenie chwastów jednoliściennych ograniczają przed wystąpieniem łokasia garbatka na plantacji. W Polsce brak obecnie jest zarejestrowanych preparatów do zwalczania łokasia garbatka. Ograniczaniu strat powodowanych przez tego szkodnika sprzyjają zabiegi zwalczania innych szkodników. Progiem ekonomicznej szkodliwości jest stwierdzenie jesienią po wschodach roślin 1-2 larw lub 4 uszkodzonych roślin na 1 m2.

Śmietka ozimówka — to kolejny szkodnik zagrażający uprawom zbóż ozimych jesienią. Samice składają jaja od sierpnia do września. Jaja zimują w glebie na plantacjach zbóż ozimych oraz traw. Wiosną wylęgają się larwy, które wnikają do źdźbła gdzie zjadają jego wnętrze. Na przełomie maja i czerwca schodzą do gleby na przepoczwarczenie się. Dorosłe owady pojawiają się w czerwcu i lipcu. Wiosną na polach zbóż ozimych można zaobserwować pożółkłe liście sercowe, które łatwo można wyciągnąć z gleby, gdyż zostały przegryzione i przegnite u podstawy. Najbardziej zagrożone są rośliny z siewów bardzo wczesnych, przeprowadzonych w pierwszej połowie września. Pszenica ozima zasiana w październiku uszkadzana jest w stopniu małym.
Próg ekonomicznej szkodliwości wynosi 10 roślin uszkodzonych na 30 badanych lub 80 larw na 1 m².

Lenie — to muchówki, które należą do rodziny leniowatych. Larwy zimują w glebie na głębokości 5-10 cm, w kwietniu i maju przepoczwarczają się. Wylęgłe owady dorosłe odżywiają się pyłkiem i nektarem. Samice składają jaja w złożach w glebie. Młode larwy początkowo odżywiają się materią organiczną. W okresie jesiennym uszkadzają młode zasiewy zbóż. Niekiedy jesienią, najczęściej natomiast wiosną w zasiewach zbóż zauważyć można puste miejsca powstałe w wyniku uszkodzenia ziarniaków lub korzonków kiełkujących roślin. W konsekwencji dochodzi do zamierania całych roślin. Na powierzchni gleby często można spotkać małe dziurki z kupkami ziemi. W ciągu roku rozwija się jedno pokolenie szkodnika. Rozwojowi leni sprzyjają łagodne zimy i ciepłe wiosny.
Zabiegi agrotechniczne, jak również melioracje wodne ograniczają nasilenie występowania szkodnika. Obecnie nie ma zarejestrowanych środków ochrony roślin przeciwko leniom.

Ploniarka zbożówka — jest muchówką należącą do rodziny niezmiarkowatych. Larwy zimują w roślinach zbóż ozimych oraz trawach. Osobniki dorosłe pierwszego pokolenia pojawiają się od końca kwietnia do początku czerwca. Od końca czerwca do sierpnia trwa lot pokolenia letniego, a od sierpnia do października ma miejsce lot pokolenia jesiennego. W wyniku żerowania we wczesnojesiennych i późnowiosennych zasiewach można zaobserwować żółknięcie i obumarcie liścia sercowego, często także u podstawy liści objawy zgnilizny.

Aby ograniczyć występowanie tego szkodnika w rejonach jego stałego występowania należy możliwie najpóźniej wysiewać zboża ozime. Progiem ekonomicznej szkodliwości jest stwierdzenie 6 larw na 100 roślin.

Rolnice — to motyle, które pojawiają się w maju i czerwcu. Młode gąsienice żerują w dzień na nadziemnych częściach roślin. Natomiast starsze uszkadzają kiełkujące ziarno lub wychodzą nocą i podgryzają podziemne części roślin u nasady. Uszkodzona roślina przewraca się i zamiera. W ciągu roku występują jedno lub dwa pokolenia i uzależnione jest to od warunków klimatycznych. Rozwojowi rolnic sprzyja susza i wysoka temperatura w czasie lotu motyli, składania jaj i wylęgu gąsienic.

Częste spulchnianie gleby ogranicza występowanie rolnic. Progiem ekonomicznej szkodliwości jest stwierdzenie jesienią 6-8 gąsienic na 1 m2.