Plany gospodarowania wodami

Poprzez wprowadzanie obowiązku realizacji działań ukierunkowanych na poprawę lub utrzymanie dobrego stanu wód i ekosystemów od nich zależnych plany gospodarowania wodami mają również wpływ na poszczególne sektory gospodarki, w tym rolnictwo i rybactwo.

Program wodno-środowiskowy kraju

Plany gospodarowania wodami dotyczą obszarów dorzeczy oraz programów działań zmierzających do poprawy stanu wód w Polsce. Programy działań dla wszystkich obszarów dorzeczy zapisane są w jednym dokumencie, zwanym Programem wodno-środowiskowym kraju. Program ten obejmuje działania ograniczające zanieczyszczenie wód i poprawiające warunki życia biologicznego w wodach, jak i działania edukacyjne oraz organizacyjno-prawne, które obowiązują od 2009 r. Zgodnie z wymogami Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) plany gospodarowania wodami muszą być aktualizowane co sześć lat.

Zła kondycja ekosystemów wodnych

Woda jest podstawowym komponentem środowiska przyrodniczego, niezbędnym elementem istnienia życia. Niestety coraz częściej spotykamy się z problemem niezadowalającej jakości zasobów wodnych. Woda jest zanieczyszczana zrzutami różnego rodzaju zanieczyszczeń ze źródeł rolniczych i (ścieków komunalnych). Na skutek zanieczyszczania wód zmniejsza się dyspozycyjna objętość wody możliwej do wykorzystania do działalności gospodarczej, a jednocześnie następuje degradacja środowiska przyrodniczego. Poprawa tej niekorzystnej sytuacji wymaga podjęcia się kompleksowych działań ukierunkowanych na zwiększenie dyspozycyjnych zasobów wody możliwych do wykorzystania w okresach występowania niedoborów oraz na ochronę jakości wód. Te założenia są zgodne z celami ramowej Dyrektywy Wodnej (Dyrektywa 2000/60/WE), której wdrażanie obejmuje działania:
— zapobieganie dalszemu pogarszaniu się stanu ekosystemów wodnych i ich ochrona oraz poprawa ich stanu;
— propagowanie zrównoważonego korzystania z wody (długoterminowa ochrona dostępnych zasobów wodnych);
— dążenie do większej ochrony i poprawy stanu środowiska wodnego;
— ograniczenie zanieczyszczenia wód podziemnych;
— dążenie do zmniejszenia skutków powodzi, a przez to przyczynienie się między innymi do zapewnienia odpowiedniego zaopatrzenia ludności w dobrej jakości wodę powierzchniową i podziemną.

Zwiększanie zasobów wodnych poprzez zalesianie

Zasoby wody powstają w przestrzeni zajmowanej przez obszary rolne i leśne, na których opady atmosferyczne (deszcz, śnieg) są częściowo retencjonowane i wykorzystywane, zasilając jednocześnie wody gruntowe i powierzchniowe. Wielkość i czas retencjonowania wody są uzależnione od różnych czynników, takich jak: rodzaj gleby, rzeźba terenu, sposób zagospodarowania zlewni, występowanie zbiorników wodnych, jezior itp.
Wody ulegają zanieczyszczeniu w wyniku przepływu przez tereny rolnicze, na których stosowane nawozy organiczne, naturalne, mineralne i środki ochrony roślin oraz odprowadzane są mniej lub bardziej oczyszczone ścieki. Zachowanie dobrej jakości wody na terenach rolniczych w granicach małych zlewni rzecznych ma istotne znaczenie dla ochrony jej zasobów w skali całego kraju. Ważne jest dążenie do takiego gospodarowania terenami rolniczymi, na których chronione byłyby walory przyrodnicze obszarów wiejskich i zwiększane zasoby wodne terenów rolniczych poprzez prowadzenie przemyślanej gospodarki leśnej — w tym zalesianie terenów nieprzydatnych dla rolnictwa, jak również utrzymywanie w dobrym stanie użytków zielonych.
Dodatkowo niezwykle ważna jest uprawa poplonów, zwanych inaczej międzyplonami lub śródplonami. Ograniczają one możliwość powstawania erozji wodnej, wiatrowej oraz poprawiają zdolności retencyjne terenu.

Zasoby wody kurczą się

Postępujący wzrost zapotrzebowania na wodę wpływa na większe zużycie wody na potrzeby ludności, przemysłu i rolnictwa. Zachowanie w stanie naturalnym mokradeł rzek i cieków wodnych wymaga zapewnienia odpowiedniej ilości wody. Zasoby wody w Polsce są ograniczone, a nierównomierny rozkład opadów w roku i wieloleciu powoduje występowanie okresów z nadmiarem i niedoborem wody.
Dostępność wody dobrej jakości może okazać się w niedalekiej przyszłości barierą ograniczającą rozwój przemysłu, szczególnie gospodarki rolnej. Zarówno działalność człowieka, jak i zmiany klimatu wywierają dość istotny wpływ na obieg wody w przyrodzie.
Prognozy wskazują, że należy spodziewać się zwiększonej częstości występowania ekstremalnych zjawisk przyrodniczych, w tym powodzi i susz. W szczególności przewiduje się, że nastąpi:
— wzrost temperatury powietrza, który skutkować będzie zwiększoną ewapotranspiracją (utratą wody z gleby), w tym szczególnie parowania terenowego, powodując szybkie wyczerpywanie zasobów wody dostępnej dla roślin;
— zwiększenie zawartości dwutlenku węgla w powietrzu, co będzie wywierać wpływ na przebieg procesów biologicznych w fazie wzrostu roślin; może objawiać się to zwiększoną produkcją biomasy i wzrostem zapotrzebowania na wodę;
— zmiana okresu opadów — zwiększenie ilości opadów w okresie zimowym (poza-wegetacyjnym) i zmniejszeniem ilości opadów letnich w okresie wegetacyjnym przyczyni się do powstawania zmian w rodzaju upraw i występowaniu powodzi w okresie zimowym.
W związku z tym na obszarach rolniczych powinno się wdrażać metody oszczędnego gospodarowania zasobami wody, w tym nawodnienia rolnicze oraz gospodarowanie wodami opadowymi oraz metody retencjonowania wody, spełniające wymogi ochrony środowiska przyrodniczego.

Różny stopień zatrzymywania wody

Zdolność zatrzymywania i magazynowania wody jest określana mianem retencji, i taką zdolnością w różnym stopniu charakteryzuje się każda zlewnia rzeczna. Wodę retencjonuje las, gleba, wodonośne warstwy gruntowe, obniżenia terenowe, jak również naturalne i sztuczne zbiorniki wodne. Retencja umożliwia niejako podtrzymywanie wody z okresów jej nadmiaru, ograniczając ujemne jego skutki, oraz pozwala na wykorzystanie jej w okresach deficytu. Zdolność retencyjna zlewni zależy od czynników naturalnych i antropologicznych.
Zlewnie o dużych spadkach terenu, zbudowane z gleb zwięzłych mają mniejszą zdolność retencyjną niż zlewnie piaszczyste, porośnięte lasami zabudowane naturalnymi lub sztucznymi zbiornikami wodnymi ograniczającymi swobodny odpływ wody. W zlewniach charakteryzujących się dużymi zdolnościami retencyjnymi odpływ wody następuje wolniej i większa objętość wody infiltruje w podłoże, zasilając podziemne warstwy wodonośne.
Duże znaczenie w racjonalnym wykorzystaniu zasobów wód powierzchniowych i gruntowych oraz wilgoci glebowej stanowi właściwy płodozmian i technika uprawy i pielęgnacji uprawianych roślin, dlatego że woda jest gromadzona na powierzchni terenu, jak również w warstwach wodonośnych i profilu glebowym. Utrzymując glebę w dobrej kulturze, możemy stwierdzić — im więcej próchnicy w glebie, tym więcej retencji wody.

Wystarczy kilka świadomych zmian

Retencyjność gleby możemy poprawić, uprawiając rośliny motylkowate drobnonasienne oraz zwiększając powierzchnię łąk, lasów i zadrzewień śródpolnych.
Działania na rzecz zwiększenia małej retencji oznaczają zwiększenie potencjalnych możliwości zatrzymania wody w okresach jej nadmiaru i wykorzystania w okresie wegetacji roślin.
Działania poprawiające strukturę bilansu wodnego często są działaniami technicznymi i wymagają wykonania specjalnych budowli i urządzeń (stawy, obwałowania, budowle piętrzące itp.), ale w wielu przypadkach wystarczające są działania nietechniczne, np. wprowadzenie odpowiednich zmian w gospodarowaniu wodą na obiektach melioracyjnych, udoskonalenie niektórych metod agrotechnicznych, tworzenie enklaw przyrodniczych ograniczających szybki spływ wody na powierzchni terenu.

Małe elektrownie wodne

Podobnie jak w energetyce powoli przechodzi się od produkcji energii elektrycznej w dużych elektrowniach na rzecz wielu niewielkich rozproszonych źródeł energii odnawialnej, również w gospodarce wodnej na terenach rolniczych stopniowo przechodzi się od dużych skoncentrowanych obiektów retencyjnych w kierunku powszechnego retencjonowania wody.
Działania związane z małą retencją w systemie rozproszonym, wymagają szczególnego podejścia do upowszechniania i wdrażania małej retencji. Przede wszystkim muszą być podjęte działania administracyjne i prawne stymulujące realizację prac w zakresie małej retencji przez właścicieli gruntów.